czwartek, listopad 14, 2024

autor: Adam Wojs
artykuł pochodzi z opracowania Małopolskie Studia Historyczne, Z.3/4 (30/31), 1965 r.

 

Już Franciszek Bujak autor pierwszej i jedynej, jak dotąd, monografii Limanowej[1] wiedział, że miasto to, lokowane na prawie magdeburskim w roku 1565[2], wywodzi się z dużo starszej osady wiejskiej. Wiedział też, że osada ta zwała się Ilmanową[3]. Nie udało mu się jednak znaleźć o niej wcześniejszych wzmianek źródłowych niż z początku XVI wieku[4]. Dlatego postawił hipotezę, że pod figurującą w Liber beneficiorum Długosza (2 połowa XV wieku) "nazwą parafii Zielony Las (Viridis silva) albo też Smylno, kryje się pierwsza osada, Limanowej odpowiadająca"[5]. Aby zaś swoją hipotezę uczynić bardziej wiarygodną, uzupełnij ją następującym zdaniem: "Wśród lasu gminnego, tuż pod Łysą górą (przeszło 150 metrów nad poziomem obecnego rynku) znajduje się "Kościelnisko" i "Karczmisko", tam więc było dawniej centrum parafii."[6]

Otóż wbrew twierdzeniom Bujaka[7] Limanowa (Ilmanowa) jest wzmiankowana w źródłach sprzed XVI wieku. Figuruje bowiem w zapisce sądowej z roku 1498 jako własność braci Piotra i Stanisława Słupskich herbu Drużyna ze Słupi koło Szczyrzyca.[8]

Mylne jest również przypuszczenie Bujaka, jakoby pierwotna osada "Limanowej odpowiadająca" była identyczna z wsią parafialną Viridis silva[9] albo też Smylno[10]. Viridis silva oznacza bowiem Grywałd[11], wieś parafialną między Czorsztynem i Krościenkiem nad Dunajcem, którą znamy też z czternastowiecznych źródeł kościelnych;[12] natomiast Smylno - to po prostu drugie miano Krużlowej koło Grybowa[13], wsi parafialnej, występującej także w aktach kościelnych w XIV wieku[14].

Gdyby parafia Zielony las (Viridis silva) albo też Smylno miała swoje centrum na "Kościelnisku" i "Karczmisku" pod szczytem limanowskiej Łysej Góry, to zachowałyby się tam z całą pewnością jakieś zabytki materialne z XIV i XV wieku, a przede wszystkim średniowieczna ceramika. Tymczasem odkryta na "Kościelnisku" i "Karczmisku" w roku 1963 ceramika (kilkadziesiąt ułamków naczyń glinianych)[15]pochodzi wyłącznie z czasów nowożytnych[16]. Andrzej Żak datuje ją najwcześniej na XVI-XVII wiek i odrzucenia stanowczo jej związek z osadnictwem średniowiecznym. Badania archeologiczne w innych partiach Łysej Góry przeprowadzone kilka lat temu w (1958) przez specjalistów z Karpackiej Ekspedycji Archeologicznej pod kierownictwem A. Żakiego, nie przyniosły nawet takich wyników, bo gdziekolwiek kopano natrafiono na tak zwany calec. Wobec tego Łysa Góra (łącznie z "Kościelniskiem" i "Karczmiskiem") musi być wyłączona z dalszych rozważań na temat pierwotnej osady "Limanowej odpowiadającej", a to, co o niej napisał Bujak, potraktowane jako mylna hipoteza, do której nie ma już potrzeby wracać.

Wrócimy natomiast do znanego nam faktu, że osada, o której tu mowa, występuje po raz pierwszy w źródłach pisanych pod datą 1498 jako Ilmanowa[17]. Powyższa wzmianka źródłowa o Limanowej (Ilmanowej) nie stanowi jednak - rzecz oczywista - metryki narodzin tej osady. Jest ona bowiem tylko przypadkowym poświadczeniem powstałej tu wcześniej osady. Była nią wieś Wilmanowa alias Wilmanow[18], istniejąca co najmniej od czasów Kazimierza Wielkiego. Bo skoro już w XIII wieku istniały w pobliżu Strzeszyce (1262)[19], Ujanowice (1268)[20] i Klęczany (1280)[21], za Łokietka - Łososina Górna (1326)[22], Męcina (1326)[23] i Przyszowa (1326)[24], a za Kazimierza Wielkiego - Pisarzowa (1336)[25], Tymbark (1353)[26], Trzetrzewina (1353)[27], Kłodne (1367)[28], Żmiąca (1370)[29], Jaworzna (1370)[30], to leżący pośrodku wymienionych miejscowości teren, na którym powstała wieś Wilmanowa alias Wilmanów (późniejsza Ilmanowa - 1498)[31], musiał być między rokiem 1262 i 1370 skolonizowany. Tym bardziej, że stanowiła go dużo dogodniejsze dla osoby osadnictwa, niż na przykład tereny lokacyjne Trzetrzewiny, Żmiącej czy Jaworznej, kotlinka płaskodenna (405 m. n.p.m.), będąca zlewiskiem 3 potoków: Mordarka, Stara Wieś i Jabłoniec, które dają tu początek strumieniowi Sowlina, wpadającemu po cztero kilometrowym biegu z prawego brzegu do rzeki Łososiny, na obszarze wsi Łososina Górna[32], gdzie - jak wiadomo - już za Łokietka było centrum parafii[33].

Nie ulega wątpliwości że pierwotna osada limanowska to jest wieś Wilmanowa alias Wilmanów została założona na prawie niemieckim[34] i zawdzięczała swoją nazwę koloniście niemieckiego pochodzenia. Jej lokatorem był najprawdopodobniej Wilman (Wulman), zasadźca Mszany Dolnej (1345)[35] i pierwszy sołtys tej królewszczyzny występujący w siedemnastowiecznej kopii dokumentu Kazimierza Wielkiego z roku 1365 jako Ulmanus (Ulman, Vulman)[36]. To, że ów Wilman[37] lokował Mszanę Dolną i posiadał tam sołtystwo, nie przeszkadzało mu bynajmniej odgrywać podobnej roli gdzie indziej (Limanowa)[38]. W tym czasie (XIV w) zdarzały się bowiem wypadki[39] lokowania przez jednego i tego samego zasadźcę nawet kilku osad[40]. A że niektóre z tych osad miały nazwy urobione od imion swoi zasadźców, świadczy dowodnie przykład Tylmanowej: Tylman (zasadźca) - Tylmanowa (osada wiejska założona przez tegoż Tylmana i jego ojca Piotra w roku 1336)[41]. Z Limanową, a właściwie Wilmanową czyli Wilmanowem, było zapewne tak samo: Wilman – zasadźca, Wilmanowa alias Wilmanow - osada wiejska lokowana przez Wilmana.

Choć związek osoby mszańskiego Wilmana z genezą pierwotnej osady “Limanowej odpowiadającej” wydaje się oczywisty, nie wykluczamy jednak takiej alternatywy, że osada ta mogła być założona przez jakiegoś innego Wilmana, żyjącego też w XIV wieku. Nie od rzeczy będzie tu więc wspomnieć, że pod koniec panowania Kazimierza WIelkiego i za rządów Ludwika Węgierskiego jednym z rajców krakowskich był Vlmannus Leitmanni (1368, 1375)[42]. Za panowania zaś Jagiełły występował wśród mieszczan krakowskich Niclos Ulman (1394) i Ulman leitmann (1395)[43]. Czy cytowany przy datach 1368 i 1375 Vlmannus Leitmanni był identyczny z Mikołajem Ulmanem (1394) I Ulmannem “leitmannem” (1395), trudno ustalić. W każdym razie po śmierci mszańskiego Wilmana[44] przebywał w Krakowie w latach 1338 - 1395 co najmniej jeden Wilman. Jednakże o jakiejkolwiek działalności osadniczej tego krakowskiego Wilmana (Vlmannus Leitmanni, Niclos Ulman, Ulman leitmann) nic zgoła nie wiemy, w przeciwieństwie do mszańskiego Wilmana, który z tej tej strony jest nam dobrze znany[45]. Dlatego też pozostajemy przy naszej poprzedniej hipotezie, że pierwotną osadą limanowską, która w dokumencie lokacyjnym Limanowej (Ilmanowej) z roku 1565 jest wzmiankowana jako wieś Wilmanow, założył żyjący przed rokiem 1365 i mający źródłowo stwierdzone kontakty z tutejszymi okolicami – Wilman z Mszany Dolnej.

Z osobą mszańskiego Wilmana łączy się też zapewne lokacja pierwotnego Jordanowa[46], który zanim do tej nazwy doszedł, zwał się Zielonym Miastem[47] albo … Ilmanową[48]! Pierwotny Jordanów musiał mieć istotnie tego samego lokatora, co pierwotna Limanowa, skoro potwierdza to nawet lokalna tradycja (limanowska), żywa jeszcze na początku naszego stulecia. Tradycję tę Bujak streścił w jednym zdaniu “Opowiadają mianowicie o dwóch braciach, Jordanie i Ilmanie, którzy mieli założyć Jordanów i Limanową[49]”. Czy ów legendarny Ilman, którego my identyfikujemy po prostu z historycznym Ulmanem - Wilmanem (XIV w), zakładał te osady sam, czy też do spółki z innym zasadźcą[50] - nie jest w danym wypadku istotne. Istotne jest natomiast to, że wspomniana tradycja przypisuje mu wprost udział w lokowaniu Jordanowa, zwanego pierwotnie Ilmanową, i Limanowej, zwanej pierwotnie również Ilmanową. Cytowane zaś wyżej źródła nie pozostawiają najmniejszej wątpliwości co do tego, że obydwie miejscowości (pierwotny Jordanów i pierwotna Limanowa) powstały w XIV wieku i ich lokatorem był Wilman.

Lokator Wilman nie był na pewno właścicielem założonych przez siebie osad. Wskazuje na to przede wszystkim przykład Mszany Dolnej, gdzie tenże Wilman występował tylko w roli zasadźcy i sołtysa należącej do króla wsi[51]. Podobnie miała się sprawa z Tymbarkiem[52], miastem królewskim, które lokował w roku 1353 niemiecki kolonista Cunad i został jego wójtem[53]. Dodatkowym argumentem jest tu fakt, że zasadźca Tylmanowej, Tylmann, żyjący w tym samym czasie co nasz Wilman, był też tylko sołtysem lokowanej przez siebie wsi. Tylmanowa stanowiła bowiem własność klasztoru klarysek starosądeckich, jak to wynika z jej dokumentu lokacyjnego z roku 1336 i późniejszych źródeł[54].

Wobec tego kto był właścicielem lokowanej przez Wilmana osady o nazwie Wilmanowa alias Wilmanow? Z wszystkich ewentualności, jakie się tu nasuwają, najbardziej prawdopodobna jest ta, że wspomniana osada stanowiła początkowo własność królewską. Wskazuje na to nie tylko osoba Wilmana, tak dobrze znanego nam już zasadźcy - sołtysa królewskiej wsi Mszany Dolnej, ale także znamienna okoliczność, że pierwotną Limanowę otaczały z kilku stron królewszczyzny o niewątpliwie XVI -wiecznej metryce, mianowicie Pisarzowa[55], Trzetrzewina[56], Tymbark[57] oraz Słopnice[58]. Widocznie królewszczyzny te tworzyły pierwotnie jedną całość majątkową (domenę królewską), która później - na skutek nadań królewskich na rzecz szlachty albo transakcje między królem i szlachtą - rozpadła się na kilka części, odizolowanych od siebie posiadłościami szlacheckimi. W taki oto sposób można by wyjaśnić występowanie już w drugiej połowie XIV wieku własności szlacheckiej (Męcina z Kłodnem[59]) między tenutą pisarzowską (królewszczyzna) i Trzetrzewiną (królewszczyzna) oraz istnienie co najmniej od roku 1400 Słopnic Szlacheckich między królewskim miastem Tymbarkiem i królewską wsię Pisarzową. Naturalną konsekwencją tego procesu jest przynależność własnościowa Sowlin[60] w roku 1422 do szlachty herbu Drużyną[61], której członkowie posiadali na początku XV wieku także Słopnice Szlacheckie (1400, 1416)[62], Łososinę Górną (1416)[63], Kisielówkę (1416)[64], Rupniów (1416)[65] i Rybie (1416)[66].

Jeśli zaś chodzi o założoną w tej okolicy przez Wilmana osadę, to - jak wiemy - w roku 1498 występowała ona już pod mianem Ilmanowa jako własność Piotra i Stanisława Słupskich herbu Drużyna. W kilkanaście lat później nasza Ilmanowa była w dziedzicznym posiadaniu Mikołaja Słupskiego (1518, 1520)[67], a w latach dwudziestych XVI wieku przeszła na własność Achacego Jordana herbu Trąby z Zakliczyna[68].

Achacy Jordan wybudował w Ilmanowej w roku 1527 kościół parafialny pod wezwaniem świętego Mikołaja, ale z obsadzeniem słabo uposażonego probostwa (“chuda fara”)[69] miał kłopoty które, skończyły się dopiero w roku 1535. Do nowo założonej parafii należały w roku 1542 następujące wsie: Ilmanowa, Stara Wieś, Lipowe, Sowliny i Mordarka[70]. Do roku 1565 parafia ta powiększyła się o nową wieś – Jabłoniec[71], która w późniejszych źródłach występuje też jako Wola[72].

Około połowy szesnastego wieku Ilmanowa była już ośrodkiem administracyjno- sądowniczym klucza, który na ogół pokrywał się z obszarem ówczesnej parafii ilmanowskiej. W tej centralnie położonej w stosunku do pozostałych wsi klucza osadzie miał swoją stałą siedzibę nie tylko pleban, ale i wójt (advocates)[73], prowadzący tu w obecności pana[74] lub jego urzędnika sądy gajone, na których rozpatrywano w ustalonych terminach zgodnie z przepisami i wymogami prawa magdeburskiego sprawy natury majątkowej, karno-obyczajowej, i inne tak zwane gromady[75].

Do społeczno-gospodarczego rozwoju wsi firma Ilmanowej przyczyniała się walnie ta okoliczność, że przechodziła tędy właśnie droga handlowa z Krakowa do Nowego Sącza i Koszyc[76]. Był to wprawdzie drugorzędny szlak polsko-węgierski, a raczej jego odnoga, ale na tej odnodze panował zawsze ruch. Dowodzi tego pośrednio przywilej Kazimierza Jagiellończyka z roku 1453 dla Nowego Sącza na wybudowanie mostu na Dunajcu “dla ułatwienia handlu”[77] oraz ogłoszenie w roku 1551 na terenie Łącka, Barcic i Ilmanowej zarządzenia władz, że “komory celnej nowosądeckiej nie wolno omijać z towarami pod utratą tychże towarów”[78].

Jak widać wieś Ilmanowa miała na początku drugiej połowy XVI wieku właściwie wszystkie warunki do tego, aby stać się osadą rzemieślniczo-kupiecką o charakterze miejskim. Istnienie tu wójta w roku 1552[79] wskazuje, że sprawa lokacji miejski była już wtedy postanowiona. Chodziło tylko o zgodę króla na sporządzenie odpowiedniego aktu prawnego, który dzięki staraniom dziedzica ilmanowskiego, Stanisława Jordana, został wydany 12 kwietnia 1565 roku na sejmie walnym w Piotrkowie. Ponieważ dokument ten zachował się w oryginale[80], a nie był do to nigdzie publikowany, przytoczymy go poniżej extensor. Tym bardziej, że liczy on dokładnie 400 lat, czyli tyle samo co miasto Limanowa, obchodzące obecnie 400-lecie swojego istnienia.

 

[1] F.Bujak, Limanowa, miasteczko powiatowe w zachodniej Galicji. Stan społeczny i gospodarczy, Kraków 1902.

[2] Dokument lokacyjny miasta Limanowej (Ilmanowej) z 12 kwietia 1565 (oryginał pergaminowy) znajduje się w archiwum Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Limanowej.

[3] Bujak, op.cit. s.8, przyp. 1. Nazwa „Ilmanowa” nie była jednak jedynym określeniem wspomnianej osady, która pierwotnie musiała występować pod mianem „Wilmanowa” lub „Wilamnow”, skoro w dokumencie lokacyjnym z r. 1565 znajdujemy takie zdanie: … ut possit in villa fundoque suo hereditario Wilmanow dicto, In terra Cracoviensi consistente, oppidum Ilmanowa cognominandum locare, funda re et erigere …

[4] Świadczą o tym następujące słowa tegoż autora: „Wzmianki historyczne o Limanowej nie sięgają dalej wstecz jak do początków XVI wieku, choć istniała ona dawniej” (Bujak, op. cit. s.8)

[5] Bujak, loc. Cit.

[6] Tamże

[7] Por. przyp. 4

[8] Arch.Państw.M.Krak i Woj. Krak., Oddz. I. Terrestria Czchovensia (dalej: Terr. Czchov.), ks. 7, s.79, r.1498: Johannes de Slopnycza nobiles Petrum et Stanislaum germanos Slupskye de Ilmanova in contumacia iuxta citacionem condemnavit in primo termino. Zob. też Terr.Czchov. ks.5, s.104,r.1486 oraz Liber beneficiorum Długosza (dalej: Lib.ben.), t.III, s.276; zob. również W.Semkowicz, Drużyna i Śreniawa. Studium heraldyczne, Kwart.Hist. R XIV, 1900, s.212 n. Przy okazji trzeba tu sprostować mylną informację K.Dziwika, jakoby Limanowa oraz Piotr i Stanisław Słupscy występowali w aktach ziemskich czchowskich z r. 1465 (Por. K.Dziwik, Struktura i rozmieszczenie feudalnej własności ziemskiej na Sądeczyźnie w XV wieku, Rocznik Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, R. VII/VIII 1961/1962, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963, s.48). W przytoczonym przez tego autora źródle (Terr.Czchov. ks. 5, s.81) nie ma żadnych zapisek z r 1465; są tam natomiast zapiski wyłącznie z r. 1486, nie odnoszące się jednak ani do Limanowej, ani do Słupskich. Zresztą księga ziemska czchowska nr 5, na którą Dziwik w danym wypadku powołuje się, obejmuje lata 1477-1493, co samo przez się wyklucza istnienie w niej zapiski z r 1465 nie tylko o Limanowej, ale też o jakiejkolwiek innej miejscowości.

[9] Lib.ben. t.II, s.305: Viridis sylva, parafia w dekanacie sądeckim (2 poł. XV w).

[10] Tamże, s. 304, „Smylno”, parafia w dekanacie sądeckim (2 poł. XV w).

[11] Łacińskie określenie Viridis silva = niemieckiemu Grunewald (Gru:nwald) i jego spolszczonej wersji „Grywałd”, odpowiadającej znaczeniowo polskiej formie „Zielony Las” (nieużywanej), którą przytacza Bujak (op.cit, s.8)

[12] Kodeks dyplomatyczny Małopolski (dalej KdM), t. II, nr 601, r.1330: … domino Philippo plebano Grunewald … (dokument starosądecki); Monumenta Poloniae Vaticana (dalej MPV), t. II s. 349, r.1350: Rector ecclesia(e) de Viridisilva (dekanat sądecki).

[13]KdM, t. III, nr 835. R.1370: Cruzlova seu Nove Szmyldno; B.Kumor, Uwagi o osadnictwie i organizacji kościelnej Śądeczyzny w XII i XIV wieku, Małop.Stud.Hist. RV, 1964, z3/4, s140, przyp. 59: Cruslova alias Smydlno. Zob. też A.Rutkowska-Płachcińska, Sądeczyzna w XIII i XIV wieku. Przemiany gospodarcze i społeczne, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961. S.76 i 165.

[14] MPV tI, s.384, r.1336: „Smidlno”, parafia w ówczesnym dekanacie sądeckim

[15] Skorupy te są w posiadaniu autora niniejszego artykułu

[16] Innych zabytków, niż wspomniane skorupy, na ‘Kościelisku” i sąsiadującym z nim „Karczmisku” nie znaleziono, choć oba te stanowiska, o łącznej powierzchni dwóch niewielkich parcel budowlanych (wiejskich), zostały metodą powierzchniowo-sondażową możliwie jak najdokładniej zbadane.

[17] Por.przyp. 8

[18] Por.przyp. 3

[19] Kod.dypl.klat.krak.,t I,nr 63 z r.1262: „Crasice”. Strzeszyce leżą w dolinie średniego biegu Łososiny, 10 km na północny wschód od Limanowej

[20] KdM, tII, s.XXXVI. Ujanowice leżą również w dolinie średniego biegu Łososiny, 11 km na północny wschód od Limanowej

[21] Tamże, nr 487. Klęczany leżą w dolinie dolnego biegu Smolnika, 15 km na południowy wschód od Limanowej

[22] MPV, t I, s.126 Łososina Górna leży przy ujściu Sowliny do Łososiny, 4 km na północny zachód od centrum Limanowej

[23] Tamże, s.144 Męcina leży w dolinie średniego biegu Smolnika, 10 km na południowy wschód od Limanowej

[24] Tamże, Przyszowa leży w dolinie górnego biegu Słomki, 5 km na południowy zachód od Męciny, a 9 km na południowy wschód od Limanowej

[25] Tamże, s.384, Pisarzowa leży w dolinie górnego biegu Smolnika, 7 km na południowy wschód od Limanowej

[26] Kod.dypl. Pol. T III, nr 106. Tymbark leży przy ujściu Słopnicy do Łososiny, 8km na północny zachód od Limanowej

[27] Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S.Kuraś, cz. I (dalej: Zbiór dok. Małop. I), nr 75. Trzetrzewina leży na wschodnim krańcu Garbu Wysokiego, 16 km na południowy wschód od Limanowej

[28] KdM, t.I, nr 292. Kłodne leży 11 km na wschód od Limanowej

[29] S.Kuraś, Dokument lokacyjny wsi Żmiącej z r. 1370, Małop.Stud.Hist., RI, 1958, z.3/4 Krakó1) 1959, s.85-88. Żmiąca leży w wybitnie górzystym terenie, w wąskiej dolinie Potoku Żmiąckiego oraz na północnych stokach Jaworza (921 m npm), 7 km na północny wschód od Limanowej

[30] Tamże, s87; „contulimus Ac dedimus nscnon donavimus Clementi iamdicto nostro fideli scultetiam nos tram in haereditate dicta nostra vulgariter Swnocza … cum simili libertata (z podobną Wolą). Tą Wolą mogła być – jak słusznie zauważył Kuraś, tamże, przyp. 8 – tylko późniejsza Jaworzna, wieś leżąca tuż na zachód od Żmiącej (w cyt.dokumencie: „Swnocza”), a 5 km na płn-w. od Limanowej

[31] Por.Przyp. 3 i 8

[32] Por.przyp. 22

[33] Na potrzebę przytoczenia tych relacji geograficznych oraz zobrazowania rozwoju osadnictwa w okolicach Limanowej za pomocą odpowiedniej mapki (zob.zał. mapkę pt „Osadnictwo okolic Limanowej do połowy XV wieku” zwróciła mi łaskawie uwagę prof. Zofia Kozłowska-Budkowa, za co składam Jej w tym miejscu podziękowanie.

[34] W połowie XVI w, a wię jeszcze przed lokacją miasta Limanowej (Ilmanowej), w tut. sądach gajonych brali udział m.in. limanowscy (Ilmanowscy) wójtowie wraz z mordarskimi i sowlińskimi sołtysami i ławnikami, przy czym cały ten zespół wydawał w obecności dziedzica „orthele” (Arch.Państw. M.Krak.i Woj.Krak., rkps I. T.230, s.2 n lata 1547-1556). Wynika stąd prosty wniosek, że wsie: Ilmanowa, Mordarka i Sowliny były lokowane na prawie niemieckim.

[35] Mszana Dolna istnieje co najmniej od r. 1345, w którym to roku Kazimierz Wielki fundował tam kościół parafialny por. S.Zakrzewski. Najdawniejsze dzieje klasztoru cystersów w Szczyrzycu (1238-1382). Przyczynek do dziejów osadnictwa na Podhalu, „Rozpr. AU Wydz. Hist-Filoz.”, ser: II, t.XVI, Kraków 1902

[36] Zbiór dok. Małop. I, nr 114 (Or. Z r. 1365 nieznany; wg kopii z r 1606): Proinde nos Casimirus Dei gratia rex Poloniae … in Villa nostra regali dicta Mszana, iacente in terra Crac(oviensi) prope Dlugopole, apud relictam Ulmani olim sculteti ibidem principalis et filios suos, qui quidem Ulmanus super eadem scultetia privilegium nostrum regiu habare Multi temporibus videbatur …

[37] Początkowo był to dla mnie Ulman z wypływającymi stąd konsekwencjami: Ulman alias U:lman (zasadźca) – Ilmanowa (osada wiejska lokowana przez Ulmana alias U:lmana). Koniektura ta spotkała się jednak z pewnymi zastrzeżeniami znanego językoznawcy krakowskiego, doc. Dra Mieczysława Karasia, który pierwotną nazwę Limanowej wywodzi raczej od imienia Wilman (łaskawe ustne uwagi autora). A oto nie publikowana jeszcze opinia tego uczonego w powyższej sprawie: „Zapisy średniowieczne nie wyłączają możliwości łączenia tej nazwy z imieniem Wilman, zwłaszcza zę imię to pojawia się w dokumentach związanych czasowo i geograficznie z powstaniem Limanowej”. W istocie chodzi tu więc o tę sama osobę, tj. mszańskiego zasadźcę-sołtysa (por.przyp.36), z tym tylko, że doc. M.Karaś rekonstruuje jego imie w brzmieniu Wilman. Imię to przyjmuję obecnie w takim (Wilman), a nie innym brzmieniu, tym bardziej że jego konkretnym odbiciem w terenie i śladem archiwalnym jest przecież dawna nazwa Limanowej: Wilmanow (por.przyp.3)

[38] Limanowa leży 25 km na wschód od Mszany Dolnej

[39] Chodzi o tereny intensywnie kolonizowanego wtedy Podkarpacia i Karpat polskich (kolonizacja na prawie niemieckim)

[40] Przykładem może tu być mieszczanin sądecki Hanko, zasadźca Grybowa i okolicznych wsi nad rzeką Białą (KdM, t.III, nr 662, r.1340) oraz lokator Piwnicznej (Akta Grodzkie i Ziemskie, t. III, nr. 3, r. 1348; H.Stamirski, Zarys rozwoju miasta Piwnicznej (lata 1348-1807), Nowy Sącz 1961, s. 13 n)

[41] KdM, t. III, nr 648: … contulimus et dedimus discretis Iris Petro et filio suo Tylmanno … nos tram silva super fluvium Dunaiec sitam, prout Se extendit a Iwlo ochodnik wlgariter dicto, usque ad riwlum Clodnik nominatum, in utroque litore Dunaiec iacentem, ad XL lane os Franconicos, ut ibi locent villam iure Theutonico, iure vide licet Maydeburgensi, et in ea sint sculteti …

[42] Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300 do 1400, wyd F.Piekosiński i J.Szujski, Kraków 1878, s.203 i 205

[43] Tamże, cz. II, s. 106 i 127

[44] Z cyt. W przyp. 36 kopii dokumentu z r. 1365 wynika, że ten mszański Wilman już wtedy nie żył. Użyte tam olim sugeruje, iż zmarł on znacznie wcześniej niż 1365 r.

[45] Por.przyp. 36, a szczególnie słowa: …… in Villa nostra regali dicta Mszana, … Ulmani olim sculteti ibidem principalis …

[46] Jordanów leży 20 km na zachód od Mszany Dolnej; Limanowa zaś – jak wiemy z przyp. 38 – leży 25 km na wschód od Mszany Dolnej

[47] Słownik Gegr. Król.Pol., t III, s.604. Na tej samej stronie znajdujemy też taką uwagę na temat Jordanowa: „Kiedy założono Jordanów, nie wiadomo”.

[48] Źródła dziejowe t. XIV. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Małopolska t III , wyd. A.Pawiński (dalej:Źr.dziej.XIV), s. 161: Jordanów alias Ilmanowa. Nazwa „Ilmanowa” (typowo XIV – wieczna), choć postawiona tu na drugim miejscu, jest na pewno starsza od miana „Jordanów”. Miano to pochodzi

[49] Bujak, op.cit, s.9, przyp.1

[50] W XIV w. było to dość często praktykowane. Z wielu przykładów, jakich dostarczają źródła, wystarczy przytoczyć trzy: 1. Lokacja Tylmanowej w r. 1336; lokatorzy Piotr i jego syn Tylman (por.przyp. 41). 2. Lokacja Ciężkowic w r. 1348; lokatorzy: bracia Minard i Mikołaj – mieszczanie starosądeccy (KdM, t.III, nr 688). 3 lokacja Trzetrzewiny w r.1353l ;lokatorzy: bracia Domasław i Piotr (Zbiór dok. Małop., I, nr 75).

[51] Por.przyp. 36

[52] Trzeba tu zaznaczyć, że Tymbark leży między Mszaną Dolną i Limanowa, 8 km na północny zachód od tej ostatniej miejscowości.

[53] Kod. Dypl. Pol., t.III, nr 106

[54] KdM, t.III, nr 648, r. 1336; Lib.ben., t.II, s.253

[55] Wieś ta jest wzmiankowana po raz pierwszy pod data 1336 (por.przyp.25). Z jej nazwy wynika niezbicie, że była początkowo w posiadaniu pisarza, a więc urzędnika, który, m.in. pomagał królewskiemu staroście w prowadzeniu spraw sądowych (por.S.Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie, t.I: Korona Kraków 1931, s.91-93). Zarówno ten pisarz, jak i jego następcy nie występowali to jednak jako właściciele, lecz tylko czasowi administratorzy - użytkownicy Pisarskiej Wsi, która należała do starostwa nowosądeckiego (Lib.ben.,t.II, s.249: „Pissarska Wyesch”).
A że tal było istotnie, świadczy rejestr poborowy województwa krakowskiego z r. 1581: „Fara Pissarzowa. Pissarzowa, capit.Sandecen.” (Źr.diej.,XIV, s.130) i taki sam rejestr z r. 1629: Fara Pissarzowa. Eadem Villa, R.capit. Sandec. Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, oprac. J.Kolasa, E.Trzyna,S.Żyga pod red.S.Inglota, Wrocław 1956, s.203).

[56] Por.przyp. 27. Trzetrzewina została założona w r. 1353 na surowym korzeniu, w miejscu, gdzie był królewski las „Czitrzewina”. W rejestrze poborowym wojew. Krak. z r.1581 Trzetrzewina występuje jako wieś królewska (Źr.dziej.XIV,s.129).

[57] Por.przyp.26 i 52

[58] Chodzi to o Słopnice Królewskie, które leżały między Tymbarkiem i Słopnicami Szlacheckimi, 5km na zachód od Limanowej. Ta królewszczyzna jest wzmiankowana stosunkowo późno, bo dopiero pod datą 1504: … Inter certos agros cmethonales sortis regiae in villa Slopnycza …(Matricularum Regni Poloniae Summaria, cz.III, nr.1127). Musiała ona jednak już w XIV w. skoro wyżej i dalej od Tymbarku położona jest druga część (Słopnice Szlachcekie) występuje w r. 1400 jako własność dziedziczna Skarbka ze Zręczyc i Jana ze Zbigniewa, czyli dzisiejszego Zbydniowa (Starod. Prawa Pol. Pomniki, t.VIII, cz. II, s.812: Skarbko de Zrzanczicz cum Jascgc(one) de Sbignew term. ad coll(oquium) pro vczanstek, pro poramba Ac pro silva ultra Slopniczam, pro parte haeredit. Slopnicza et CC mar. Dampni).

[59] KdM, t.I, nr 292, r.1367: Cristinus vexillifer Cracoviensis, heres de Miclussowicz, una cum filii sius … divisionem inter se … fecerunt … in Manchina medietas hereditatis cum libertata ipsius dicta Glodna …

[60] Sowliny oddzielały dawniej Limanową od Łososiny Górnej (por.przyp. 22). Obecnie stanowią one północno - zachodnią dzielnicę miasta Limanowej.

[61] Terr.Czchov.,ks 2, s.381, r. 1422: Constitutus persona liter nobilis Jaszek de Sowlini, non conpulsus, sanus mente … totam villam suam Wyazd cum omni iure Sikut solus tenuit … pro centum et quadraginta et quingue marcis nobili Johanni Jaszkonis olim de Sbygnew vendidit et perpetua resignavit … Dziwik (l.c.) pominął zupełnie tę pierwszą wzmiankę źródłową o Sowlinach. Wspomniał tylko, że wieś byłą własnością Mikołaja i Baretłomieja Skarbków ze Zręczyc, którzy posiadali równocześnie i Mordarkę (wieś leżącą między Limanowa i Pisarzową). Dla ścisłości trzeba więc dodać, że wymienieni Skarbkowie występowali w roli właścicieli Sowlin i Mordarki pod datą 1486 (Terr.Czchov., ks. 5, s.104)

[62] Starod. Prawa Pol. Pomniki, t. VIII, cz. II, s.812; Semkowicz, op.cit., s.213.

[63] Semkowicz, op.cit., s.213

[64] Tamże. Kisielówka leży 3 km na północny wschód od Tymbarku, a 8 km na północny zachód od Limanowej.

[65] Tamże. Rupniów leży 3 km na zachód od Kisielówki

[66] Tamże. Rybie leży wprost na północ od Kisielówki. Chodzi tu oczywiście, nie o Rybie Nowe (3km na płn. Od Kisielówki), występujące w r. 1581 jako „Nowa Wiesz” (Źr.dziej.,XIV, s.53), lecz o Rybie Stare, które lezy 6 km na północ od Kisielówki, a 5 km na wschód od Słupi k.Szczyrzyca.

[67] Terr.Chchov., ks.9, s.129: Nobilis Nicolaus Slupsky de Ilmanowa Hyeres . …; tamże , s.210: Nobilis Nicolaus Slupski de Slup et Ilmanowa Hyeres …

[68] Bujak, op.cit. s.8; Terr.Chchov.,ks.12, s. 3, r.1530: nobilis Jacobus Wirzbięta partiom ipsius in Sziekierczina et Przissowa heres pars citata ex una, et generosus seu limites Inter bona ipsius hereditaria Villarim Ilmanow et Mordarka ab una et ipsius etami hereditaria sortium in villis Sziekierczina et Przissowa partibus ab altera iuxta citacionem literalem latius in se dysponentem …

[69] A.Wojs, Z dziejów limanowskiej szkoły parafialnej, Małop.Stud.Hist.,RII, 1959, z. 2/3, s.107

[70] Parochia in Ilmanowa: Ilmanowa …, Staravyesz …, Lipowa …, Szovliny …., Mordarka et scultetus propinat. (rejestr poborowy wojew. Krak. z roku 1542 w odpisie mgra Henryka Stamirskiego, z AGAD – ASK Dz. I, ks. 86 na jednej ze stron 199-235, które obejmują cały ówczesny powiat nowosądecki).

[71] Według oryginalnego zapisu z r. 1565: „Jabłoncza” (podaję za H.Stamirskim z rejestru poborowego woj.krak. z r. 1565).

[72] „Wola vulgo Jobłonica” (zapiska parafialna z r. 1748)

[73] Arch. Państw. M. Krak i Woj. Krak., rkps I, T. 230, s.3, r.1552

[74] Tamże. Po Achacym Jordanie Ilmanowa wraz z okolicznymi wsiami przeszła na własność Stanisława Jordana, który występował w roli dziedzica ilmanowskiego co najmniej do r. 1552.

[75] Tamże, s.8, r. 1552: „Item przy tym był JMc pan Jordan, ksiądz pleban Bartłomiej …Matias Jeż wójt … i wszystka gromada Anno ut Supra”.

[76] Bujak, op.cit., s.9

[77] K.Golachowski, Inwentarz archiwum miasta Nowego Sącza z lat 1292-1772, „Rocznik Sądecki”, t. III, 1957, s.190

[78] J.Sygański, Historia Nowego Sącza od wstąpienia Wazów do pierwszego rozbioru Polski, t. II, Lwów 1901, s.190

[79] Por.przyp. 73 i 75

[80] Por.przyp.2

 

artykuł pochodzi z opracowania Małopolskie Studia Historyczne, Z.3/4 (30/31), 1965 r.