Tekst pochodzi z opracowania: "Inwentarz zabytków powiatu limanowskiego", Stanisława Tomkowicza, z rękopisów Autora wydane i opatrzone komentarzami przez Piotra i Tadeusza Łopatkiewiczów, Kraków 2008, Muzeum Narodowe w Krakowie
Kościół paraf. ś. Antoniego opata. Patron (1891) Józefa Merzewska
/Więcej niż podejrzaną jest powtarzana wiadomość o założeniu kościoła w r. 1325 przez Wacława Przerębskiego, dziedzica wsi.[1] W XVI w. kościół sprofanowany przez różnowierców, plebana wypędził dziedzic wsi Sebastian Krzesz i to podobno kilka razy[2], w r.1555 (Morawski, Sądeczyzna II, 412) i 1564, poczem obrabowany i zniszczywszy jego wnętrze zajęli Aryanie na zbór, który tu był do r. 1604 (Z.Sygański, Z życia szlachty sądeckiej, str. 120-121 i tenże: Z hist. N.Sącza I, 146). Plebani: 1549-1564 X.Maciej Chełmski. R. 1605 X. Wojciech Piotrowski (Morawski, Sądeczyzna II, 405; Sygański, Z życia szlachty sądeckiej, str. 120-121). R. 1608 X Jan Dusza albo Dussius (tamże 180, nota)[3]
14/9/1893[4]
Budynek drewniany[5], bez szczególnych cech stylowych, z przodu wieża o ścianach pionowych[6]. Wewnątrz łuk tęczy okala girlanda ze skrętów roślinnych barokowych, dobrej snycerskiej roboty, złocona[7].
Ołtarzyk w kaplicy bocznej, retabulum snycerskiej roboty, w stylu rokoko, dobrego pomysłu i wykonania. Ma pochodzić z kaplicy dworskiej[8].
Ambona w kościele, drewniana, barokowa, roboty chłopskiej[9].
Obrazy.
- Skrzydło tryptyku wisi w zakrystyi, wys. 1.45m. szer. 0,98m. Deska dwustronnie malowana. Strona główna (przy tryptyku otwartym): s. Rodzina z ś. Anną i starcem, może Joachimem; zajmujący zwłaszcza widok wnętrza mieszkalnego i różnych sprzętów. Poznać można dobry rysunek i draperyce poprawnie pomyślane, ale cały obraz licho przemalowany olejno. Strona odwrotna (przy ołtarzu zamkniętym): męczeństwo kilku świętych. Biskup ścięty leży na ziemi w kapie. Głowę jego niosą na lancy i tłum ją znieważa. Księdza czerwono ubranego, zap. Prałata, prowadzą na ścięcie. Zajmujące są typy ludzkie, stroje, akcesorya i szpilkowe drzewa krajobrazu (rzecz muzealna)[10].
- ŚŚ. Wawrzyniec, Roch, Sebastyan i Anna samotrzecia, obrazek olejny na płótnie, powieszony w prezbiteryum[11]. Malowanie poprawne, ramka drew. barokowa.
- Ecce homo obraz olejny na płótnie, wisi w kruchcie[12]. Postać wielkości nadnaturalnej; u dołu klęczy na mniejszą skalę malowany fundator, ubrany ciemno, z brodą, z różańcem w reku. Obok niego herb (?) w okoleniu liter SDDZ. Rama barokowa, czarna[13].
- 12 apostołów w 12 obrazkach miniaturowych, olejnych na płótnie, zawieszonych na ścianach prezbiterium. Mają pochodzić z kaplicy dworskiej[14].
- Cuda ś. Jana Kantego, obraz w kościele, malowanie słabe, wiek XVIII[15].
- Ś. Stanisław Kostka, obraz w ołtarzu kaplicy bocznej, późna licha kopia z obrazu podobno rzymskiego[16].
- Ś.Jerzy na koniu, obraz olejny na płótnie, niezłe malowanie, może z XVII w. Zawieszony w kruchcie[17].
Świeczniki dwa wielkie drewniane na ziemi stojące przed w. ołtarzem, podobne do spizowych z h. Rogala przed w. ołtarzem k. ś. Barbary w Krakowie[18]. Dobra snycerska robota barokowa[19].
Ornatów ok. 10 ze starych tkanin jedwabnych. Jeden z ładną kolumną haftowaną w kwiaty jedwabne kolorowe na tle srebrnem[20].
Dzwony
- Największy z zapisem w 2 wierszach : Sit nomen domini benedictum – me fecie A.W. Gedani 1711 [21]
- Z XVII w[22] z długim napisem (z powodu trudnego przystępu ni dał się odczytać)
Ogrodzenie cmentarza kościelnego ma 2 bramy murowane, a na nich umieszczone tablice marmurowe czarne z epitafiami. Na jednej napis na cześć Wincentego Gostkowskiego +1816. Na drugiej napis pamięci rodziny Stanisława Gostkowskiego posła 1754 r. wojskiego sandom. i Jadwigi z Paszyców, położył Wincenty Gostkowski[23].
[1] Historycy zaliczają Męcinę do wsi starych, w których parafię zorganizowano przed 1325 rokiem, zob. Rajman 1995, s.4. Kumor skłonny jest nawet datować początek parafii najpóźniej na 2 poł. XIII wieku, Kumor 1964b,s.96. W XIV wieku była to wieś królewska, która dopiero przy końcu tego stulecia, w niwyjaśnionych okolicznościach przeszła w ręce Słupskich, zob. Rajman 1999, s.62. W odpisie z Liber memorabiliom Ecclesiae Męcinensis, dokonanym 10 października 1927 przez ks. Jana Grochowskiego, administratora parafii, czytamy: Erecta Est Ecclesia parochialis Męcinensis Anno Domini 1325 per Illustrissimum Venceolaum Przerembski, equitem melitensem, Campiductorem Regini poloniae – Heredem In Męcina. Ksiądz Grochowski zaznacza również, iż Tyle co do powstania (…) kościoła parafialnego w Męcinie zanotowano przez śp.ks. Michała Milczaka plebana męcińskiego w roku 1835. Zob. Męcina, gm. Limanowa. Kościół, Liber Memorabilium, opis z 1927 r, WUOZwNS, nr. Inw. 271. Do wsi znanych ze źródeł do lat 1325-1327 zalicza Męcinę również Rutkowska-Płachcińska 1961, s.162
[2] Po przejściu na arianizm Sebastian Krzesz zaprzestał płacic miejscowemu plebanowi diesięciny, ponadto zajął jego wyrębisko w roku 1552. Pozwany rok później za powyższe sąd duchowny w Podegrodziu, oskarżył tam plebana Macieja [Chełmskiego] o niedbalstwo w służbie bożej, tak że ludzie bez chrztu i sakramentów świętych umierają, o złe obyczaje, mianowicie, że w karczmie ze zgorszeniem parafian kobiety całuje, że wreszcie w plebanii piwo warzy i szynkuje. Wyrok sądowy nie zadowolił żadnej ze stron, przeto dziedzic, wygnawszy plebana, zajął jego dobra i sprowadził z pobliskich Wielogłów kaznodziejów ariańskich. Nakazał przy tym zburzyć w kościele ołtarze, na środku nawy zaś wykopać prosty, drewniany krzyz. Zagarnął też paramenty kościelne – trzy kielichy z patenami, pozłacana monstrancję, dzwon i bogate szaty liturgiczne. Wtedy też zniszczeniu uległo archiwum parafialne. Zbór ariański funkcjonował w Męcinie do roku 1605, kiedy do zdezelowanego kościoła powrócił ksiądz Wojciech Piotrowski, wspierany bardzo przez bpa Bernarda Maciejewskiego. Zob. J.Wielek, Z dziejów Męciny, AZL, 2004-2005, nr 19, s.28-29. W roku 1639 – kiedy arianie trzymają jeszcze połowę gruntu kościelnego – zniszczona świątynia została rekokoncyliowana i funkcjonowała w tym stanie do 1680 roku. Wtedy to jeden z Krzeszów – Stanisław – własnym kosztem wystawił z drewna nowy kościół, konsekrowany ok. roku 1692 przez sufragana krakowskiego Stanisława Szembeka, zob. Kumor 1954b, s 97-88.
[3] 6 października 1722 prebendę dla stałego wikarego rzy kościele w Męcinie ufundował proboszcz, ks. Jan Orzechowski, przeznaczając na ten cel 2000 florenów. 7 marca 1739 ks. Orzechowski utworzył przy kościele bractwo Najświętszego Serca Pana Jezusa, legując na ten cel następne 2000 florenów, zob. Kumor 1964b, s. 97-98
[4] Na posiedzeniu Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, 28 października 1893 r, Dr.Tokowicz składał sprawozdanie z tegorocznych objazdów w swoim okręgu i przedłożył jako objaśnienie kilkadziesiąt przez się zdjętych fotografij. Odnośnie Męciny omówił: obrazki olejne na płótnie 4 świętych i 12 apostołów, dalej dwa barokowe świeczniki drewniane, rokokowy ołtarz w kaplicy bocznej, dwustronnie malowane skrzydło tryptyku w zakrystii (przedstawia męczeństwo dwóch świętych, biskupa i kardynała), w kruchcie - Ecce homo z postacią fundatora, malowane na płótnie oraz XVII wieczny obraz św, Jerzego. W zakrystii znalazło się 10 ornatów ze staroświeckich materyi. TGKGZ 1900, s.394
[5] Według niektórych badaczy obecny kościół w Męcinie miał być wzniesiony już w XVI stuleciu, por. KZS 1951, s.7; Kornecki 1972, s. 293; Brykowski, Kornecki 1982, s.82. Bolesław Kumor na podstawie analizy źródeł dowodzi jednak, iż zachowaną świątynie wystawił po 1680 Stanisław Krzesz, zob. Kumor 1964b, s. 97-98. Wielokrotnie odnawiany, powiększany i przebudowywany, przetrwał do naszych czasów w kształcie silnie zniekształconym mimo tego nie pozbawionym znacznej wartości architektonicznej. Drewniany, konstrukcji zrębowej jednonawowy z wieżą konstrukcji słupowo-ramowej, posiada prostokątną (przedłużaną) nawę i węższe prezbiterium, zamknięte od wschodu trójbocznie. Przy północnej ścianie prezbiterium znajduje się niewielka zakrystia, zaś do południowej ściany nawy, w drugiej połowy XVIII wieku, dobudowano okazałą kaplice kolatorską. Dachy nad prezbiterium i nawą wspólne, o jednakowej szerokości wiązarów więźby dachowej i jednakowej wysokości kalenic y. Ze względu na mniejszą szerokość prezbiterium, dach nad tą częścią kościoła wyposażony został w szeroki okap. Więźba dachowa jest nowsza, prosta krokwiowo-kleszczynowa, z niewielkimi zastrzałami podkrokwiowymi. Wieża-dzwonnica konstrukcji słupowo-ramowej o ścianach pionowych, szalowana deskami, dwukondygnacyjna, z węższym pięterkiem dzwonowym. Wewnątrz kościoła zachowane są stropy płaskie, pokryte dekoracją malarską z 1888 w roku. W roku 1959 architekt konstruktor Irena Skąpska przeprowadziła badania konserwatorskie dekoracji malarskiej. Pod malowidłami z końca XIX wieku nie stwierdzono starszych fragmentów niż wiek XVIII, co potwierdza pośrednio fakt powstania kościoła dopiero u schyłku XVII wieku. Por. I.Skąpska, Sprawozdanie z prac badawczo-poszukiwawczych polichromii kościoła w Męcinie, WUOZwNS, nr inw. 314 roku.
[6] Według zapisków z inspekcji terenowych: Kościół drewniany obecnie w lichym (…), 10/X 1927 A.O [Andrzej Oleś]. Hełm wieży barokowy, cały kościół kryty blachą (lato 1932) Bogdan Treter. 9 VI 932. Starosta powiatowy donosi, że przed 20 laty, na skutek znacznego pochylenia się ściany półn. - został kościół wzmocniony szeregiem filarów wbudowanych w ściany i połączonych śrubami, jednakże nie trwało długo to zabezpieczenie, gdyż ściana coraz bardziej się pochyla i przy zamakaniu od deszczu i wody (zepsuta rynna) grozi zawaleniem - Parafia nie posiada funduszów na renowację, ZOb. Męcina, gm. Limanowa. Kościół, Liber Memorabillium, opis z 1927 r., WUOZwNS, nr inw. 271
[7] W tym kształcie zachowana do dzisiaj, aktualnie zdemontowana i poddawana zabiegom konserwatorskim.
[8] Kaplica południowa, zapewne fundacji Gostkowskich, choć w dość złym stanie, zachowała się z całym autentycznym wystrojem architektonicznym, malarskim i rzeźbiarskim. Ściany wnętrza artykułowane są przy pomocy pilastrów, o kapitelach rokokowych, wspierających profilowane odcinki belkowania z wydatnym gzymsem podstropowym, przełamującym się nad podporami. Nastawa oltarzowa, jednoosiowa, jednokondygnacyjna, ze zwieńczeniem, z nowszym obrazem Serca Jezusowego, wyposażona została w bogaty rokokowy detal zdobniczy. Na bocznych konsolach flankujących retabulum ustawiono dwie rokoowe figury świętych jezuickich: Franciszka Ksawerego i Wincentego a Paulo. Wyposażenia wnętrza dopełnia rokokowy krucyfiks oraz zniszczony obraz św. Onufrego. Kaplica i jej rokokowe wyposażenie wymaga podjęcia pilnych prac konserwatorskich.
[9] W rzeczywistości, zachowana do dziś ambona jest prowincjonalnym dziełem stolarstwa i snycerstwa rokokowego. Wieloboczny, kielichowaty korpus zdobią niemal pełnoplastyczne figury czterech ewangelistów. W zaplecku pod baldachimem, flankowanym dwoma wolutami, znajduje się obraz Chrystusa Dobrego Pasterza. Całość jest dziełem z 2 pol. XVIII wieku.
[10] Wzmiankowany obraz, będący niegdyś istotnie kwaterą skrzydła dość okazałego tryptyku, zawieszony jest dziś na południowej ścianie prezbiterium. Na awersie znajduje się przedstawienie Rodziny Marii, zaś na rewersie Męczeństwo nierozpoznanych świętych. W lewym narożniku awersu widnieje malowany kartusz z herbem Rogala. Tablicę wzmiankują: KZS 1951, s. 7, il. 23; Kornecki 1972, s. 294. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 293-294, zaliczyli obraz z Męciny do schyłkowej fazy adaptacji motywów szkoły naddunajskiej i datowali całość na ok. poł. XVI wieku. Tablica była konserwowana po raz pierwszy w roku 1961 przez art. kons. E.Pilitowską, WUOZwNS, nr. Inw. 1799, po raz drugi – w 2005 – przez art. kons. Dorotę Wąchalską-Konik, WUOZwNS, nr. Inw. 5563.
[11] W istocie są to cztery obrazy olejne na płótnie, zawieszone na północnej ścianie prezbiterium, z przedstawieniami św. Wawrzyńca, św. Rocha, Męczeństwa św. Sebastiana i św. Anny Samotrzeć, oprawione w bogate, ażurowe ramy rokokowe, pokryte folia srebrna. Obrazy te były konserwowane w roku 1975 przez art. Kons. Józefa Furdynę, WUOZwNS, nr. Inw. 1649, 1652
[12] Obecnie obraz ten zawieszony jest na północnej ścianie prezbiterium, nad wejściem do zakrystii.
[13] Obraz oprawiony jest w okazałą ramę manierystyczną, zdobioną plastycznymi kaboszonami. W kompozycji nie sposób jednak – mimo dość dobrego stanu jej zachowania – dostrzec wzmiankowanej tu postaci fundatora, herbu i monogramu.
[14] Zachowane, zawieszone wysoko pod stropem prezbiterium. W rzeczywistości są to całopostaciowe przedstawienia 11 apostołów i Chrystusa. Obrazy były konserwoane w roku 1975 przez art. kons. Józefa Furdynę, WUOZwNS, nr. Inw. 1650.
[15] Obecnie obraz zawieszony jest w przedsionku pod wieżą. Kompozycja malowana jest na desce, oprawiona w bogatą manierystyczną ramę z dekoracyjnym zwieńczeniem, skomponowanym ze splotów ornamentu okuciowego i kartuszowo-zawijanego. W części centralnej ukazano postać bł. Jana Kantego, zaś w owalnych medalionach, umieszczonych w czterech narożnikach raz w zwieńczeniu, ukazano Cuda bł. Jana Kantego. Obraz z Męciny, powstał najpewniej jeszcze w 1 poł. XVII wieku, por. KZS 1951, s.8, il. 26, należy do rzadkich przykładów przedkanonizacyjnych przedstawień patrona Uniwersytetu Jagieloskiego. Obraz (wraz z ramą) był konserwowany w roku 1978 przez art. kons. Zofię Medwecką, WUOZnNS, nr.inw. 1654.
[16] Obraz, zawieszony obecnie na północnej ścianie prezbiterium, oprawiony jest w bogatą, ażurową ramę, utrzymaną w stylu empire. W dolnej części kompozycji znajduje się łacińska inskrypcja wskazująca, iż wizerunek został namalowany na podstawie oryginału rzymskiego, powstałego podczas przeniesienia relikwii w roku 1715. Obraz był konserwowany w roku 1975 przez art. kons. Józefa Furdynę, WUOZwNS, nr. Inw. 1648. Konserwator ten przeprowadził zabiegi konserwatorskie obrazu św. Tekli, z XVIII wieku, pochodzącego z kościoła W Męcinie, WUOZnNS, nr. Inw. 1653.
[17] Obecnie zawieszony nad wejściem do kaplicy bocznej. Cechy stylistyczne, zwłaszcza elementy architektury i pejzażu w tle, wskazują, iż obraz powstał w 2 poł. XVIII wieku.
[18] Tomkowicz ma tu na myśli brązowe świeczniki odlane w Norymberdze w 1598 roku, sygnowane przez Melchiora Nurmbergera, por. Katalog zabytków sztuki, t. 4, Miasto Kraków, cz. 2, Kościoły i klasztory Śródmieścia 1, pod. Red. A.Bochnaka i J.Samka, Warszawa 1971, s. 99, il. 848
[19] Obecnie wycofane z użytku, jeden przechowywany w składziku nad zakrystią, drugi na strychu wieży.
[20] Żaden z tych ornatów nie zachował się, nie wymienia ich też nawet KS 1951.
[21] Zachowany do dzisiaj, zwieszony na drewnianej wieży-dzwonnicy, wzmiankowany przez: KZS 1951, s.8; Kornecki 1972, s. 294. Monogram. A.W. wskazuje na dziło gdańskiego ludwisarza Absalona Wittwercka, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 464. Absalon Wittwerck należał do słynnej rodziny ludwisarzy gdańskich, czynny był od 1664 do 1722 roku, nieco później działali także jego synowie – Michał, mistrz w latach 1700-1732 I Beniamin (urodzony w roku 1666, zmarł ok. 1730). Z warsztatów Wittwercków prócz dzwonów wychodziły też ozdobne lufy armatnie, jak choćby działo odlane przez Beniamina w roku 1712 dla króla Augusta II Sasa, por. J.Samek, Polskie rzemiosło artystyczne. Czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 232-233
[22] Tego dzwonu nie ma już dzisiaj w kościele.
[23] Ogrodzenie w tym kształcie, oraz dwie bramy z marmurowymi tablicami w trójkątnych szczytach, zachowały się do dzisiaj. Jednak inskrypcje-ze względu na proces wietrzenia marmuru dębnickiego – są już dziś nieczytelne. We wnętrzu kościoła, na północnej ścianie prezbiterium, osadzone jest marmurowe epitafium z herbami Gozdawa (kartusz z siedmiopałkową koroną) i Topór (kartusz z pięciopałkową) oraz tekstem: „Karol Br. Gostkowski, ur. r. 1810 um. 1867 i Jzabela z Szołayskich Br. Gostkowska ur. r. 1827 um. 1869 proszą o westchnienie do Boga.”