artykuł pochodzi z wydawnictwa: Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, 181, Prace Historyczne 18, 1997, s. 19-42

 

Limanowa, miasteczko położone malowniczo w Beskidzie Wyspowym, w wid­iach potoków Starowiejskicgo i Mordarki, otrzymało prawa miejskie w 1565 r., nie należy zatem do miast starych. Cieszyło się jednak od dawna sporym zainteresowa­niem historyków i doczekało się nawet monograficznego ujęcia pióra F. Bujaka. Większość ustaleń zawartych w jego pracy, a dotyczących początków Limanowej, została skorygowana w sposób nie budzący wątpliwości. Ks. B. Kumor wykazał, że kościół w Limanowej istniał już w 1513 r., a parafię zorganizowali szlacheccy wła­ściciele wsi w latach dwudziestych XVI w. Z badań A. Wojsa, sięgającego do ksiąg ziemskich czchowskich wynikało niezbicie, że Limanowa należy do osad z piętnastowieczną metryką, pojawiła się w źródłach w 1498 r., a istnienie stosunkowo gęstego osadnictwa w okolicach Limanowej w XIV-XV w. skłoniło tego autora do wysunięcia przepuszczenia, że powstanie wsi należało łączyć z działalnością poświad­czonego około połowy XIV w. Wilmana, zasadźcy Mszany, przy czym za najstarszy ośrodek na terenie Limanowej uznał on Starą Wieś.

Z badań B. Kumora i A. Wojsa wynikało niezbicie, że Limanowa istniała już na co najmniej 70 lat przed uzyskaniem praw miejskich, a powstanie parafii nie było dziełem Achacego Jordana (jak sądzono od czasów F. Bujaka), lecz wcześniejszych od niego dziedziców Limanowej należących do rodziny Słupskich herbu Drużyna^[1].

Ustalenia A. Wojsa zaakceptował zasadniczo F. Kiryk, sceptycznie traktując jedynie domysł o istnieniu Limanowej już w XIV w. Wykazał także, że przywilej lokacyjny Limanowa otrzymała będąc już w 1565 r. na pewnym etapie rozwoju gospodarczego i przestrzennego, jako ośrodek napływu osadników i lokalne centrum rzemiosła, którego liczebność ustalił na podstawie rejestru poborowego z 1581 r. na 43 warsztaty^[2].

Nowe wyniki przyniosły badania J. Kurtyki, opublikowane w 1989 r. Autor wy­kazał, że w zapisce z 1489 r. zostały wymienione wśród dóbr po zmarłym Piotrze Słupskim herbu Drużyna osady Stara Wieś, Ilmanowa, Lipowe i Męcina, zauważył również, że zapiski o Limanowej z 1476 r. znajdowały się w jednej z nie zachowa­nych obecnie ksiąg ziemskich czchowskich. Wbrew dotychczasowym zapatrywa­niom J. Kurtyka sądzi, że istniały w drugiej połowie XV w. dwa ośrodki noszące nazwę Ilmanowa - Ilmanowa Stara, czyli Stara Wieś, oraz Ilmanowa Nowa. Skrzętnie zgromadzone wzmianki z ksiąg ziemskich czchowskich i grodzkich sądec­kich pozwoliły mu na stwierdzenie, że Limanowa należała od około polowy XV w. do 1527 r. do rodziny Słupskich ze Słupia kolo Szczyrzyca, potem przeszła w posia­danie Jordanów. Autor ten wprowadził do literatury bardzo interesujący przekaz źródłowy z 1527 r. poświadczający pretensje plebana Łososiny (Górnej) do rzekomo filialnego kościoła w Limanowej. W części poświęconej sprawom gospodarczym i miejskim zamieścił pewien wybór zapisek z najstarszej księgi miasta Limanowej prowadzonej od 1565 r.^[3] Można zatem zaobserwować, że w miarę postępu badań nad dziejami Limanowej przesuwano jej początki w głąb XV w., co pozwoliło wreszcie stwierdzić, że osada ta powstała przed polową XV w. Nie posiadamy jed­nak przekazów źródłowych, które w sposób nie budzący wątpliwości pozwalałyby wiązać tę wieś z osadnictwem czternastowiecznym. Trudności w identyfikacji zapi­sek potęguje fakt, że istniała w Sądecczyźnie jeszcze jedna osada o nazwie Stara Wieś, a mianowicie w parafii Tęgoborze, na północ od Nowego Sącza^[4]. Celem niniejszej rozprawy jest przedstawienie czynników, które wpłynęły na powstanie osady w widłach Mordarki i potoku Starowiejskiego i ukazanie rozwoju miasta Limanowej w początkowym okresie istnienia (do końca XVI w.). Do odrębnego opracowania pozostawiamy natomiast postulowane przez J. Kurtykę zagadnienie genezy własności Słupskich.

Limanowa znajduje się we wschodniej części Beskidu Wyspowego, na uboczu najstarszego i najważniejszego traktu handlowego w Kotlinie Sądeckiej przebiegają­cego wzdłuż brzegu Dunajca. Osadnictwo wiejskie w tej części Beskidu Wyspowego, mimo oddalenia od tego szlaku, miało odległą metrykę, udokumentowaną w niektórych przypadkach źródłami pisanymi nawet z początków XIII w. Stosun­kowo wcześnie zostały skolonizowane dolinki lewobrzeżnych dopływów Dunajca, wzdłuż rzek Jastrząbka, Słomka, Gajduszowiec i Smolnik. Istnienie parafii w Przyszowej i Łukowicy jest bowiem poświadczone w latach 1325-1327, to zaś oznacza, że południowo-wschodnie stoki Beskidu Wyspowego, tereny nad Słomką, zostały zasiedlone przynajmniej w części najpóźniej na początku XIV w. Poświadczony w 1336 r. dziedzic Czcibor z Łukowicy, a pod koniec XIV w. Zbyszko z Przyszowej oraz liczne wzmianki z XV w. dają pewność, że wsie te były własnością rycerską, wiadomo również, że ich dziedzice byli także właścicielami praw patronackich kościołów parafialnych^[5]. Własnością rycerską było również Stronie, o czym świad­czy wzmianka z 1350 r. o dziedzicu Bernardzie i inne z XIV-XV w.^[6] Tereny poło­żone na północny zachód od Łukowicy w kierunku Limanowej nie były zasiedlone aż do XVII w., bowiem jeszcze w 1618 r. wymieniono pod Łukowicą pola Młyńczyska i Roztoka, na których powstały później wsie o tych nazwach^[7]. W rękach rycer­stwa pozostawał Świdnik^[8]. Kolo Przyszowej powstała zapewne po 1280 r. wieś Długołęka, założona z inicjatywy klasztoru klarysek w Starym Sączu, stolica parafii poświadczonej w 1326 r^[9]. Do wsi powstałych dopiero w XIV w. zaliczymy Trzetrzewinę, bowiem w 1353 r. król Kazimierz zezwoli! braciom Piotrowi i Domaslawowi na wykarczowanie 25 łanów w lesie „Citrzenina" w celu osadzenia wsi na prawie niemieckim^[10]. Prawdopodobnie czternastowieczna jest również geneza Kaniny, wzmiankowanej po raz pierwszy w 1401 r. jako wieś lokowana na prawie nie­mieckim, a w 1420 r. jako stolica parafii obejmującej (według danych z XVI w.) Kaninę. Siekierczynę, Wysokie i Pustą Wolę (obecnie Wola Brzezińska). Wsie te istniały z pewnością już w początkach XV w.^[11], zaś w 1423 r. wzmiankowana jest ponadto wieś Janina jako własność Michała Wierzbięty herbu Janina, dziedzica Przyszowej. Lokalizuje się ją na terenie obecnej Siekierczyny, śladem po niej jest zalesione wzgórze Janina, na którym znajdowało się stare grodzisko. Był także w tej zaginionej wsi kościół parafialny, wzmiankowany jako opustoszały, podobnie jak cała wieś, w 1560 r.^[12] Być może jego dotyczy zapiska z 1489 r., która poświadcza jakąś kaplicę (oratorium) na cmentarzu kościoła w Janinie^[13]. Kanina stanowiła po­czątkowo własność Gryfitów z Bobowej, a od schyłku XV w. dziedziców Przyszo­wej. Inne wsie w tej parafii również należały do rycerstwa^[14].

Ustalenie metryki takich miejscowości, jak Kanina, Wysokie i Trzetrzewina ma duże znaczenie, bowiem droga publiczna z Nowego Sącza do Krakowa, przebiegają­ca przez te wsie została poświadczona dopiero w 1534 r., jednak biorąc pod uwagę, że położone przy niej osady istniały już na przełomie XIV i XV w., możemy cofnąć funkcjonowanie tego traktu do XV w., może nawet do początków tego stulecia^[15].

Jakąś inną drogę publiczną, której fragment przebiegał między wsią Męcina a pobliskimi Micakami. odnotowano w 1607 r.^[16] Męcina była stolicą parafii św. Antoniego odnotowanej już w 1325-1327 r., w tym przypadku mamy do czynienia również z starym osadnictwem rycerskim^[17]. Przy wspomnianej w 1607 r. drodze znajdowała się także wieś Pisarzowa, poświadczona jako stolica parafii św. Jana Chrzciciela w 1336 r. i będąca własnością królewską. Wieś ta powstała prawdo­podobnie w wyniku kolonizacji prowadzonej przez mieszczan nowosądeckich nie później niż na początku XIV w.^[18] Jak wynika z tego szkicowego przeglądu, południowo-wschodnie okolice Lima­nowej były objęte osadnictwem (w większości rycerskim) i organizacją parafialną już w początkach XIV stulecia. W tym okresie istniały parafie w Łukowicy, Przyszowej, Długołęce, Męcinie i Pisarzowej, w wyniku kolonizacji czternastowiecznej powstała parafia w Kaninie. Na terenach sąsiadujących z Limanową od północy stosunkowo gęsta sieć pa­rafii istniała również już w początkach XIV w. Rejestr świętopietrza z 1325-1327 r. odnotował parafie w Szczyrzycu (poświadczoną po raz pierwszy w 1238 r. i identy­fikowaną z kościołem w Górze św. Jana), Łososinie, Skrzydlnej (Jako Stary Rudel), Woli Skrzydlańskiej (Nowy Rudel), Żegocinie, a w 1346 r. w Wilkowisku^[19]. W nie­których rejonach północnego obrzeża Beskidu Wyspowego osadnictwo sięga począt­kami okresu wczesnośredniowiecznego. Zwrócimy tu uwagę na grodzisko w Poznachowicach Górnych oraz na teren noszący nazwę Szczyrzyc, pod którą kryła się za­równo Góra św. Jana, jak i znana powszechnie siedziba klasztoru cystersów prze­niesionego tu około 1244 r. z Ludźmierza. Przed 1234 r. Szczyrzyc (lub lepiej Szczyrzyce) należał do wojewody krakowskiego Teodora Gryfity^[20]. Mimo fundacji opactwa cystersów w Szczyrzycu przetrwały w pradawnej parafii szczyrzyckiej wsie będące nadal własnością rycerstwa. Reliktem włości Gryfitów były w połowie XIII w. Abramowice, wzmiankowane w 1254 r. jako dziedzictwo synów wojewody Marka^[21]. Większość z nich przejęło z czasem na własność opactwo cysterskie, w rękach rycerstwa utrzymała się np. Słupia, której dziedziców, pieczętujących się herbem Drużyna, notują źródła od końca XIV w.^[22]

Zapewne stare osadnictwo rycerskie związane z rodem pieczętującym się herbem Szarża reprezentuje Skrzydlna nad Stradomką, stolica wielowioskowej parafii św. Mikołaja poświadczona w 1325 r.^[23] oraz Szyk, jednowioskowa siedziba parafii powstałej przed 1373 r.^[24] Kościół parafialny pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża św. w Nowym Rybiu jest wzmiankowany dopiero w 1503 r.^[25] ale wsie wchodzące w skład tej parafii mają znacznie starszą metrykę^[26].

Można zatem stwierdzić, że początki osadnictwa w rejonie Szczyrzyca i Skrzy­dlnej wyprzedzają w czasie moment fundacji opactwa cystersów, w XIV w. tereny te były już skolonizowane i objęte organizacją parafialną. O znacznym zaawansowaniu rozwoju gospodarczego i demograficznego świadczą dwie próby lokacji miejskich, a mianowicie w Górze Św. Jana w 1416 r. oraz w Skrzydlnej w 1424 r.^[27]

W XIII w osadnictwem została objęta częściowo dolina Łososiny, o czym świadczy nadanie klasztorowi klarysek w Starym Sączu w 1280 r wsi Strzeszyce. Klasztor rozwinął intensywną działalność kolonizacyjną w dolnym biegu rzeki^[28].

Łososina Górna, sąsiadująca od północnego-zachodu z późniejszą parafią lima­nowską, została odnotowana jako stolica parafii już w 1325 r. być może dziedzica tej właśnie wsi Benedykta syna Wojsława, poświadczył dokument z 1304 r.^[29] Ko­ściół łososiński pod wezwaniem Wszystkich Świętych pobierał dziesięciny z wsi Zbigniew, Laskowej, Wałowej Góry i Pasierbca, a o prawie patronatu mamy bardzo ważną zapiskę z 1523 r. Jako kolatorzy i patroni kościoła w Łososinie wystąpili wówczas bracia Stanisław, Piotr i Marcin Lasoccy z Lasocic i Łososiny, Jan La­skowski dziedzic Laskowej i Młynnego, bracia Jan, Mikołaj, Stanisław i Jakub Słupscy z Limanowej, Jakub i Mikołaj Rupniowscy z Rupniowa i Łososiny oraz Mikołaj Wielopolski ze Stadnik, Anna Janowska ze Szczuczyc, Janusz z Mostowa (kolo Słupi), Stanisław Lubomirski z Lubomierzy i Zbigniew Łopka ze Zbigniewa^[30]. Prawa patronackie posiadało zatem aż 17 dziedziców, wśród których szczególną uwagę zwracają Lasoccy, Laskowscy, Rupniowscy i Słupscy, zaliczani przez W. Semkowicza do rodu Drużynnitów (podobnie jak Lubomirscy, Łapkowie, Mstowscy i Wieruscy)^[31]. Mielibyśmy tutaj więc aż 8 spokrewnionych ze sobą rodzin, co każe się domyślać, że siedziały one na tych terenach prawdopodobnie jeszcze przed powstaniem kościoła parafialnego w Łososinie, który był zapewne ich rodową fundacją.

Wieś Dobra była stolicą parafii około polowy XIV w., skoro wiadomo, że w 1361 r. rycerze Marek ze Skrzydlnej, Zawisza z Jodłownika, Mikołaj z Raciborzan, Arnold z Kostrzy i Stanisław z Topoli uposażyli ufundowany na nowo kościół parafialny św. Szymona i Judy^[32]. W 1402 r. niejaka Piechna zrzekła się na rzecz Stanisława z Luslawic swoich dóbr dziedzicznych, na które składały się m.in. wsie Dobra, Słopnice. Laskowa, Młynne i Łososina (Górna)^[33]. W jej włości znajdowały się zatem aż trzy kościoły parafialne, najstarszy w Łososinie, w Dobrej fundowany na nowo w 1361 r. oraz w Slopnicy wzmiankowany dopiero w 1450 r.^[34]

Pobieżny przegląd wzmianek źródłowych, mimo że daleki od kompletności i nie wyczerpujący zagadnienia początków osadnictwa we wschodniej części Beskidu Wyspowego, daje nam jednak pewność, że Limanowa i wsie wchodzące w skład jej parafii powstały wśród dobrze rozwiniętego już w XIV w. osadnictwa wiejskiego. Jego postępy możemy śledzić dzięki metrykom kościołów parafialnych, poczynając od najstarszego w Szczyrzycu, poprzez odnotowane w początkach XIV w. kościoły w Skrzydlnej i Woli Skrzydlańskiej, Żegocinie, Łososinie Górnej, Męcinie, Przyszo­wej, Łukowicy i Długołęce, nieco późniejsze (ok. 1335-połowa XIV w.) w Dobrej, Pisarzowej i Szyku, po zorganizowane w początkach XV w. parafie w Janinie i Slopnicy, a skończywszy na kościele w Nowym Rybiu z końca XV w. Sieć osadni­czą uzupełniały lokacje na surowym korzeniu, jak wspomnianej już Trzetrzewiny oraz miasta Tymbarku, założonego w 1353 r. na obszarze 100 łanów nad rzeką Ło­sosiną^[35].

W XIV w. osadnictwo nad górną Łososiną ulegało zatem zagęszczeniu, a po­wstanie parafii w Slopnicy (przed 1450 r.) oznacza, że i ten górzysty teren został na trwale zasiedlony. Na południowy wschód od Limanowej siecią parafialną zostały objęte wysoko położone tereny Przyszowej i Łukowicy przed 1325 r, a Kaniny przed 1421 r. Wieś parafialna Pisarzowa powstała na wąskiej trasie wciśniętej mię­dzy brzeg Smolnika a potężny masyw Wielkiej Góry (dopiero koło Męciny dolina Smolnika rozszerza się). Warunki osadnicze Pisarzowej, Kaniny i Slopnicy są na pewno trudniejsze niż w przypadku Limanowej, tymczasem ta ostatnia miejscowość pojawiła się w źródłach najpóźniej z wszystkich wymienionych przez nas dotychczas wsi.

Późne są również wzmianki o wsiach wchodzących w skład parafii limanow­skiej, w 1448 r. dowiadujemy się, że Bartłomiej ze Zręczyc kupił Mordarkę, którą odnotowano następnie w 1486 r. jako własność Mikołaja i Bartłomieja Skarbków ze Zręczyc[36]. Wzmianka o sołtysie mordarskim Pawle z 1511 r. wskazuje, że wieś tę przeniesiono na prawo niemieckie zapewne w XV w.^[37] Dziedzic Sowlin Paszko z żoną Małgorzatą pojawił się w źródłach już w 1421 r. przy okazji sporu z Zbi­gniewem z Rybia, a w 1486 r. wieś ta była w posiadaniu wspomnianych już Skarb­ków ze Zręczyc^[38]. Limanowa, Stara Wieś, Lipowe i Jabłoniec należały w tym czasie do rodziny Słupskich, zatem w obrębie parafii limanowskiej przebiegał podział własnościowy między Słupskich a Skarbków. Utrzymał się on jeszcze w pierwszej ćwierci XVI w., bowiem w latach 1525-1527 poświadczony jest kilkakrotnie Jan Sieslrzeniec dziedzic Mordarki wraz z sołectwem, Sowlin i części Łososiny (wraz z częścią prawa patronatu do tamtejszego kościoła), po nim i po Słupskich całość okręgu parafialnego Limanowej przejął w 1527 r. Achacy Jordan z Zakliczyna^[39].

Zwraca się w literaturze uwagę, że Limanowa powstała przy drugorzędnym trakcie z Krakowa do Nowego Sącza, toteż ustalenie metryki tej drogi ma dla kwe­stii początków Limanowej duże znaczenie.

Do Tymbarku dochodziła droga z Kra­kowa przez Dobczyce (tu cło na Rabie pobierano zapewne już w XIII w., a dowo­dnie w 1359 r.)^[40] Lokowany w 1353 r. Tymbark musiał posiadać także jakieś połą­czenie z Nowym Sączem, biegnące przez okolice Limanowej, a następnie Kaninę, Wysokie i Trzetrzewinę, by dotrzeć do Chełmca u przedmieść Nowego Sącza. W Chełmcu karczma wzmiankowana jest w 1296 r., a zważywszy na to że wieś ta jest położona na lewym brzegu Dunajca, po przeciwnej stronie niż Nowy Sącz, jej istnienie możemy wiązać z obsługiwaniem kupców i podróżnych przybywających do miasta od strony Tymbarku (główny trakt z Krakowa wpadał do Nowego Sącza po prawej stronie Dunajca, z Wielogłów)^[41].

Droga publiczna przebiegająca przez Limanową i Kaninę do Nowego Sącza jest wzmiankowana, jak już wspominaliśmy, dopiero w 1534 r.^[42] W 1599 r. toczyła się przed sądem grodzkim sądeckim sprawa przeciwko mieszczaninowi limanowskiemu Krzysztofowi o to, że napadł na komornika królewskiego Stefana Trębacza i wy­wrócił mu sanie w Chełmcu na drodze publicznej, którą z Sącza do Krakowa jeż­dżą^[43] W 1592 r. odnotowano dom szlachcica Jana Boleckiego w Limanowej, naroż­ny, przy drodze do Nowego Sącza^[44]. Z 1620 r. pochodzi zapiska o drodze publicznej do Krakowa, która przebiega przez Limanową i koło karczmy w Łososinie^[45]. Funk­cjonowanie tego gościńca jest zatem dobrze poświadczone w XVI-XVII w., co nie oznacza jednak, że wcześniej go nie było. Łososina Górna była stolicą parafii przed 1325 r., a Chełmiec posiadał znaną nam już karczmę pod koniec XIII w. Być może te dwa punkty wyznaczają metrykę tego odcinka interesującego nas traktu. Położone przy nim wsie Kanina i Wysokie istniały z pewnością już około 1400 r. O metryce tego traktu daje ważne informacje rozplanowanie Limanowej doskonale czytelne na najstarszym planie katastralnym z 1845 r.^[46] Na jego podstawie można wyróż­nić dwie fazy rozbudowy Limanowej: młodszą, związaną z lokowaniem miasta w XVI w. przy rynku, oraz starszą osadę powstałą wzdłuż osi drogi sądecko - krakowskiej. Nie istniała wówczas zabudowa na terenie położonym za rzeką Starowiejską w kierunku Lipowego (las bukowo-jodłowy w Starej Wsi jest poświadczony jeszcze w 1615 r., wcześniej zaś wspominaliśmy, że na południe od Starej Wsi roz­ciągały się w XVII w. pola)^[47].

Pola mieszczan limanowskich leżące przy drodze na Nowy Sącz nazywano jesz­cze w 1845 r. Przy Gościńcu. Powstanie Starej Wsi i Limanowej ma zatem ścisły związek z traktem krakowsko-sądeckim. Można także powiedzieć, że uwidoczniony na wspomnianym planie katastralnym układ ruralistyczny wytworzył się nie później niż około polowy XV w., gdyż najstarsze zapiski o Limanowej, nie zachowane do dziś, pochodziły z 1476 r.^[48]

Z materiału dotyczącego stosunków własnościowych zgromadzonego przez J. Kurtykę wynika, że do Piotra Słupskiego należały przed 1489 r. Ilmanowa, Stara Wieś oraz Lipowe i Męcina, natomiast w zapisce z 1490 r. wymieniono Ilmanowa Nową i Starą. Wśród dóbr rodziny Słupskich odnotowano Ilmanowa Nową i Starą Wieś. W początkach XVI w. zapisywano Ilmanowa Nową i Starą, zaś zapiski z lat 1524-1528 poświadczają używanie nazwy Stara Wieś Ilmanowa[49]. Na tej podstawie J. Kurtyka doszedł do wniosku, że Stara Wieś jest tożsama ze znaną ze źródeł Ilma­nową Starą, a nazwą Ilmanowa określano pod koniec XV w. zarówno Starą Wieś, jak i powstałą obok, za potokiem Jabłonieckim, osadę, z której rozwinęło się póź­niejsze miasto lokacyjne.

Z poglądem tym w zasadzie należałoby się zgodzić, ale trzeba zauważyć, że w najstarszym zachowanym przekazie (1489) wyszczególniono osobno Ilmanowa i osobno Starą Wieś. Nazwa Stara Wieś wydaje się być starszą niż Ilmanowa, tę ostatnią możemy wiązać z jakimś Hilmanem lub Wilmanem, zapewne zasadźcą wsi na prawie niemieckim^[50]. Zwrócimy także uwagę na zapiskę z protokołu powizyta­cyjnego z 1596 r.. w którym została odnotowana osada o nazwie Rzeki (lub Rzeka). W protokole z 1608 r. czytamy, że pleban limanowski pobierał dziesięciny od 6 kmieci w Starej Wsi oraz „in eadem villa vulgariter Rzeka dicta" od 14 kmieci dziesięcinę pieniężną^[51]. Dość odległą, ale ciekawą reminiscencję tego nazewnictwa stanowi plan katastralny, na którym potok Starowiejski opływający Limanową od zachodu zaznaczono jako „Rzeka Stara Wieś". Osadę Rzeka należy zatem lokalizo­wać na terenie Starej Wsi lub nawet utożsamiać z nią. Warte podkreślenia jest i to że była to w XVI w. spora osada, skoro 14 kmieci płaciło dziesięcinę. Przytoczymy teraz dłuższy fragment z protokołu powizytacyjnego z końca XVI w. - występuje w nim wyraźne rozróżnienie między Starą Wsią a Starą Ilma­nowa. Pleban pobiera! „decimam manipularem a duodccem cmetonibus ex Antiqua Viłla et duabus hortulanis, ex quibus sex tantum agris cmentonum decimatur. sex autem cmetonum agri et duae hortulaniae curiae sunt asseriptae. Et ex illis nulla dccima sohitur. Item ex duobus laneis cmetonalibus antiquae Ilmanova, qui sunt divisi inter oppidanos, decimam manipularem, que decimatur verum pars agrorum Iimitibus est alicnata"[52]. Dochody plebańskie obejmowały zatem w tym przypadku dziesięcinę snopową od 12 kmieci w Starej Wsi, przy czym 6 kmieci przejął dwór i oni nic nie płacili. W Starej Limanowej pleban pobierał dziesięcinę z dwu łanów kmiecych podzielonych na ogrody mieszczańskie. Sądzimy, że jest tu mowa o dwu różnych jednostkach osadniczych; Starej Wsi i Starej Ilmanowej, a wskazuje na to nie tylko rozróżnienie obu tych terytoriów dziesięcinnych, ale i to, że w przypadku Starej Wsi jest mowa o kmieciach, natomiast przy Starej Ilmanowej tylko o łanach kmiecych podzielonych między mieszczan, w czym można dostrzec ślad stosunków charakterystycznych dla wsi, ale zatartych w wyniku lokacji miasta.

Kolejną zagadką jest zapiska z 1574 r. w limanowskiej księdze miejskiej o spo­rze między Marcinem z Sowlin a Wojciechem Wągródką ze Starego Miasta[53]. Nie­stety nie posiadamy innych przekazów, które mogłyby służyć objaśnieniu, o jakie Stare Miasto tutaj chodzi i czy jest to jakaś część Limanowej. Z dotychczasowych badań wynika, że najstarszym ośrodkiem na terenie obecnej Limanowej była Stara Wieś, odnotowana równocześnie z Limanową w 1489 r. Limanowa lub raczej Ilma­nowa powstała na północ od Starej Wsi, za potokiem Jabłonica (jest on zaznaczony na planie katastralnym wraz z mostem, prowadziła do niego ulica zwana w XVI w. Ku Dworowi). Osada o nazwie Ilmanowa dzieliła się na dwie części, czego śladem jest występowanie w źródłach Starej i Nowej Ilmanowej. Zapewne Stara Ilmanowa graniczyła przez potok Jabłonica z Starą Wsią i być może to sąsiedztwo było przyczyną, że i Starą Wieś nazywano niekiedy Starą Ilmanowa. Sama nazwa Ilmanowa, pochodząca zapewne od imienia zasadźcy, wskazuje, że metrykę tej osady należy wiązać z kolonizacją na prawie niemieckim. Proces ten dokonał się na terenie Lima­nowej nie później niż około polowy XV w. Nie jest wykluczone, że odnotowane w 1574 r. Stare Miasto należy utożsamiać z Starą Ilmanowa, nie potrafimy jednak stwierdzić, czy odzwierciedla ono jakąś wcześniejszą niż ta w 1565 r. próbę założe­nia miasta.

Powstanie przedmiejskiej Limanowej miało ścisły związek, co widać na planie katastralnym, z przebiegającą tędy odnogą traktu krakowsko-sądeckiego i oddziały­waniem gospodarczym Nowego Sącza, czego efektem było stosowanie w Limano­wej, dowodnie w 1529 r., sądeckiej miary zbożowej^[54] Z tych ogólnych przesłanek możemy wysnuć wniosek, że Ilmanowa (dzieląca się na Starą i Nową) powstała w połowie XV w. Zbyt duża luka czasowa nie pozwala wiązać z jej powstaniem osób działających w połowie XIV w., raczej przyjąć trzeba, że zagadkowy Wilman to postać z polowy XV stulecia^[55].

Jeżeli słuszne jest założenie, że Ilmanowa jest młodsza niż Stara Wieś, to ta ostatnia musiałaby istnieć już w pierwszej połowie XV w. W rachunkach mieszczan krakowskich jeżdżących w interesach do Nowego Sącza znajdujemy pod 1402 r. informację o wydatkach związanych z postojem „in Antiqua Villa", możliwe jednak, że zapiska ta dotyczy Starej Wsi nad Dunajcem koło Tęgoborza, przez którą prze­biegała główna droga krakowsko-sądecka[56].

Trudne do uchwycenia są również początki organizacji parafialnej na terenie Limanowej. W księdze ławniczej Nowego Sącza odnotowano pod 1510 r., lecz nie­stety bez bliższych danych, plebana „dc Antiqua Villa"^[57], co na pewno nie ma nic wspólnego z Starą Wsią kolo Tęgoborza, ponieważ nie było tam kościoła. W Starej Wsi limanowskiej również nie jest on znany, ale już w 1513 r. czytamy, że wikary w Limanowej wywiązał się z opłat^[58], a wcześniej podkreślaliśmy, za ustaleniami J. Kurtyki, że nazwę Ilmanowa rozciągano również na Starą Wieś, co pozwala przyjąć, że cytowana zapiska z 1510 r. dotyczy najstarszego kościoła limanowskiego znajdującego się w Starej Wsi.

Znany jest również akt sporu z 1527 r. między plebanem limanowskim Janem z Olkusza a Feliksem z Rajbrotu plebanem w Łososinie Górnej, który twierdził, że kościół w Limanowej jest filialny wobec fary łososińskiej. W tym czasie prawo pa­tronatu należało jeszcze do znanych nam Mikołaja, Jakuba i Stanisława Słupskich, którzy byli także współwłaścicielami praw patronackich do kościoła w Łososinie[59]. Kolejny dziedzic Limanowej Achacy Jordan z Zakliczyna inkorporowal kościół parafialny do klasztoru kanoników regularnych w Trzcianie (filia krakowskiego domu św. Marka) w 1535 r. Od tego momentu każdorazowym plebanem w Lima­nowej mógł być tylko członek konwentu tego klasztoru lub jego domu macierzyste­go^[60]. Potem niestety mamy o kościele limanowskim tylko przygodne wzmianki^[61].

W najstarszej księdze wizytacji biskupich z lat 1565-1570 czytamy, że pleba­nem był Stanisław Faluński, równocześnie dzierżawca parafii w Tymbarku, a wika­rym Jan z Dobczyc, zakonnik klasztoru św. Ducha w Krakowie^[62], a w 1596 r. Feliks z Limanowej[63]. Po kanonikach z Trzciany czy od św. Marka z Krakowa nie ma ani śladu, tak jakby inkorporacja z 1535 r. wygasła lub została uchylona.

W dotychczasowej literaturze dotyczącej Limanowej można przeczytać, że fara limanowska nosiła wezwanie św. Mikołaja^[64]. Dysponujemy jednak zapiską o jego konsekracji dokonanej w dniu 10 października 1558 r. przez Andrzeja z Pilzna, sufragana krakowskiego, przy asyście opatów klasztorów cysterskich w Wąchocku i Mogile. Dowiadujemy się z niej, że w ołtarzu złożono relikwie Św. Wawrzyńca, a kościół wystawiono na cześć Boga Wszechmogącego, Najświętszej Marii Dziewi­cy, św. Walentego, św. Mikołaja, św. Zofii oraz 11 Tysięcy św. Dziewic. Patronami zostali św. Wawrzyniec i Walenty^[65], ale protokół powizytacyjny z 1596 r. tytu­łuje kościół w Limanowej wezwaniem św. Walentego[66]. Wymienia w tym kościele 3 ołtarze, lecz szczególną uwagę zwraca mnogość wezwań. Główny był dedykowany św. Walentemu, Mikołajowi, Zofii, Wawrzyńcowi, Krzysztofowi i Cecylii i po­siadał relikwie św. Wawrzyńca. Ołtarz boczny po prawej stronie miał za patronów św. Mikołaja, Krzysztofa i Katarzynę, której relikwie posiadał, zaś boczny po lewej stronie był poświęcony Wniebowzięciu N. Panny Marii, św. Zofii, Stani­sławowi, Cecylii, Apolonii i Urszuli, relikwie tej ostatniej zostały złożone na ołtarzu. Przy wszystkich trzech ołtarzach występuje dedykacja 11 Tysięcy św. Dziewic, w czym możemy dostrzec wpływ klasztoru św. Ducha w Nowym Sączu, w którego kościele znalazły się w początkach XV w. relikwie towarzyszek św. Urszuli^[67].

Fara limanowska należała zatem w XVI w. do kościołów o dużym znaczeniu religijnym, posiadała relikwie trzech świętych i trzy ołtarze dedykowane – łącznie kilkunastu patronom. To nagromadzenie wielu wezwań wskazuje na starą metrykę świątyni, tymczasem została ona konsekrowana dopiero w 1558 r. Wiemy jednak, że funkcjonowanie parafii limanowskiej poświadczono w sposób nie budzący wątpli­wości już w 1513 r. lub nawet w 1510, jeżeli przyjmiemy, że pierwotny kościół znajdował się w Starej Wsi. W początkach XVI w. musiał zatem istnieć w Limano­wej lub Starej Wsi inny wcześniej konsekrowany kościół. Konsekracja z 1558 r. do­tyczy niewątpliwie kościoła przy rynku limanowskim, drewnianego i zbudowanego „in modum crucis", jak wzmiankuje protokół powizytacyjny 1618 r.^[68] Wzmianki z 1510 i 1513 r. wiążemy z zaginionym później kościołem parafialnym mieszczącym się w Starej Wsi, inkorporowanym do klasztoru w Trzcianie w 1535 r., ale prawdo­podobnie potem zniszczonym, co tłumaczyłoby wygaśnięcie inkorporacji. Konse­krowany w 1558 r. nowy kościół limanowski przejął zapewne wezwanie starej świątyni. Jest interesujące, że w cytowanej już zapisce o konsekracji zaznaczono, że patronami zostali św. Wawrzyniec i św. Walenty, ale drugim po św. Walentym patronem ołtarza głównego był św. Mikołaj. W dniu jego święta przypadał także nadany w 1565 r., lecz zapewne istniejący już wcześniej, jeden z jarmarków lima­nowskich. Uważamy zatem za możliwe, że najstarszy kościół w Starej Wsi nosił wezwanie św. Mikołaja, lecz niestety sprawy metryki tej parafii nie posuwa to na­przód. Skoro pleban był wzmiankowany w 1510 r., a 3 lata później Limanowa miała już wikarego, to musiała być to parafia stosunkowo ludna. Jej początki mo­żemy odnieść ogólnie do drugiej połowy XV w., bliższe wyjaśnienie przyniosą być może zapiski sądowe dotyczące kościoła w Łososinie (z wzmianki z 1527 r. wynika, że pleban łososiński uważał w Limanowej za filialny wobec swojej parafii).

Zapiska sądowa z 1516 r. informuje, że Jan i Mikołaj Słupscy, dziedzice Lima­nowej, zabezpieczyli Pawłowi Strońskiemu 100 florenów na 2 karczmach i młynie w Limanowej^[69]. Potwierdzenie funkcjonowania dwu karczem w Limanowej przed formalnym powstaniem miasta znajdujemy także w zapiskach z lat 1541-1544 w limanowskiej sądowej księdze wiejskiej. Rejestry poborowego z lat trzydziestych XVI w. nie są zbyt dokładne, wykazują bowiem w Limanowej tylko młyn dziedzicz­ny o jednym kole i karczmę. Dopiero księgi rekognicji z lat 1563-1565 odnotowały w Limanowej wraz z Starą Wsią aż 4 karczmy i szynk gorzalczany, w Sowlinach 3 karczmy, a w Mordarce jedną^[70]. Łącznie zatem w zespole osadniczym Limanowej znajdowało się tuż przed lokacją w 1565 r. 8 karczem, z tego aż 7 (Starowiejskie i sowlińskie) obsługiwało podróżnych na trakcie krakowsko-sądeckim. Ta stosun­kowo duża liczba karczem na niewielkim odcinku dowodzi znacznego ruchu na tym trakcie i ważnej roli Limanowej w obsłudze podróżnych. O ożywionym ruchu han­dlowym na tym trakcie świadczy również zarządzenie z 1551 r., aby kupcy nie omi­jali komory celnej w Nowym Sączu, ogłoszone w Limanowej, Łącku i Barcicach^[71].

O kluczu majątkowym limanowskim słyszymy po raz pierwszy w 1495 r., gdy Piotr Słupski zostawił go Janowi Wierzbięcie z Raciborzan[72]. Jak już wcześniej wspominaliśmy, do Słupskich należały Stara Wieś, Limanowa, Lipowe i Jabłoniec, natomiast do Skarbków ze Zręczyc (a później do Jana Siestrzeńca) Mordarka i Sowliny^[73]. Dopiero Achacy Jordan zdołał skupić w swoim ręku w 1527 r. całość okręgu parafialnego Limanowej obejmujący wymienione wyżej wsie. Dodać tu trze­ba, że osadnictwo w Kotlinie Limanowskiej sięgnęło w XVI w. także na wysoko położone tereny, czego dowodem jest istnienie Sarczyna, położonego między górami Sałasz (909 m n.p.m.), a Łysą (785 m n.p.m.) wzmiankowanego w 1580 r.^[74]

Jordanowie zorganizowali w kluczu limanowskim sąd leński, którego posiedze­nia odbywały się w 1541 r. w domu wójta limanowskiego Macieja Jeża. W jego skład wchodzili jako ławnicy Jan Horus, Stanisław Siarka, Stanisław Bulanda, Ma­ciej Zabrzych, Jakub Piszczyk, Maciej Sroka i Maciej Żebrucik. W 1546 r. odnoto­wano Marcina Żebraczka, Jana Wieczorika, Marcina Świątka, Mikołaja Niasa, Piotra Wianka z Sowlin i szewca Mikołaja z Lipowego. Trzy lata później wchodzili w skład ławy oprócz znanych nam już Jeża, Świątka, Piszczyka i Horusa, także Wojciech Swytlycz, Jan Chrost, Stanisław Drwal i Andrzej Czabala. Posiedzenia odbywały się bądź w domu wójta w Limanowej albo u Klemensa sołtysa Mordarki. Z 1562 r. mamy wiadomość o zebraniu sądu w dworze limanowskim, czyli w Starej Wsi^[75]. Jak każdy sąd leński, tak i ten zajmował się głównie rozstrzyganiem sporów majątkowych między mieszkańcami klucza, zatwierdzał transakcje, których przed­miotem były sołectwa, młyny, karczmy i pola uprawne. Zwracają uwagę liczne zapiski dotyczące sołectwa w Sowlinach, którego wartość oszacowano na 8 i pół grzywny (w Mordarce majątek sołectwa z dwoma łanami oceniono w 1581 r. aż na 30 grzywien), oraz zapiski poświadczające kupowanie przez limanowian pól upraw­nych w okolicznych wsiach, zwłaszcza w Mordarce i Starej Wsi^[76].

Pełnienie przez Limanową funkcji ośrodka zarządu dóbr i usytuowanie w niej sądu leńskiego, ważna rola tej osady w obsłudze podróżnych na trakcie krakowsko-sądeckim, dogodne położenie w widłach rzek oraz niewątpliwie oddziaływanie kościoła parafialnego, stanowiły istotne przesłanki dla powstania miasta. Już przed lokacją z 1565 r. niektórzy limanowianie osiadali w Nowym Sączu i osiągali tam nawet wysoką pozycję. Przykładem może być Baltazar limanowski, który kupował w 1558 r. wielkie ilości cegieł, a w 1567 r. był burmistrzem sądeckim^[77].

Najwcześniejsze wzmianki o rzemiośle limanowskim pochodzą z pierwszej po­lowy XVI w. W latach 1541-1544 został poświadczony krawiec Stanisław Chrząszcz, który ponadto dzierżawił w 1552 r. szynk w Limanowej należący do Stanisława Jordana (inny szynk kupił od dziedzica Maciej Glad). Znamy również szewca Macieja (1553), kowala Macieja Nostkę (1556) i szewca Marcina (1564) oraz krawca Marcina (1564)^[78]. Wszystkie te wzmianki pochodzą sprzed lokacji w 1565 r. i pozwalają zauważyć, że osada reprezentowała już pewien poziom rozwo­ju rzemiosł pospolitych, skoro źródła przynoszą pojedyncze wzmianki o krawiectwie, szewstwie i kowalstwie. Najwcześniejszym pełnym zestawieniem liczbowym doty­czącym rzemiosła w Limanowej jest znany dobrze historykom miast małopolskich rejestr poborowego z 1581 r. Na jego podstawie można stwierdzić, że w Limanowej były 43 warsztaty rzemieślnicze, a najliczniejsi byli piekarze w liczbie 11. Było tak­że 8 tkaczy, 8 szewców, 6 rzeźników, 4 garncarzy, 3 krawców i po jednym stolarzu, ślusarzu i kowalu^[79].

Limanowska księga miejska prowadzona od 1565 r. pozwala wykaz ten uzupeł­nić. Okazuje się bowiem, że cytowany rejestr dostarczając bezcennych danych licz­bowych, pominął zupełnym milczeniem aż 5 gałęzi rzemiosła. Nie ma w nim żad­nych informacji o młynarzach, piwowarach, kuśnierzach, bednarzach i sukiennikach. Zwłaszcza ci ostatni zasługują na szczególną uwagę, bowiem tworzyli oni w drugiej połowie XVI w. osobny cech (w 1597 r. jego członkami byli Jakub Jaroń, Tomasz Żabka, Brzeźny, Palka, Bartosz Świerański, Andrzej Milowski, Piotr Zagrodnik i Jakub Socha), wzmiankowany w 1597 r., kiedy przyjmowano Sebastiana Andziela, który odbył praktykę u trzech mistrzów^[80]. Cech ten pozostawał w związkach z su­kiennikami w Nowym Sączu, bowiem kiedy w 1598 r. tamtejszy cech kwestionował umiejętności Tomasza Żabki z Limanowej, cech limanowski ręczył za niego, że ukończył on wymaganą praktykę^[81]. Sukiennicy limanowscy posiadali własne bractwo w kościele parafialnym, podobnie jak szewcy. Oba poświadczone są w 1618 r.[82] Produkty sukiennictwa limanowskiego były sprzedawane m.in. na jar­marku w Lipnicy^[83].

Wspomniany rejestr poborowego z 1581 r. odnotował tylko tkaczy i to w liczbie ośmiu, stąd pojawił się w literaturze pogląd, że Limanowa była w drugiej połowie XVI w. poważnym ośrodkiem płóciennictwa, nie wymieniono jej natomiast wśród ośrodków sukiennictwa, na co w świetle naszych ustaleń w pełni zasługuje, ponie­waż w XVI w. doskonale rozróżniano sukienników od tkaczy[84].

Browar jest wzmiankowany w Limanowej w 1612 r., a bliższe informacje na temat piwowarów pochodzą dopiero z XVII w. W 1630 r. Grzegorz Jeżowicz i Ma­ciej Stochel, mieszczanie limanowscy, zeznali, że biorą z browaru dworskiego nie więcej niż 200 achteli piwa, a przy okazji dowiadujemy się, że z powodu awarii kotła browar nie pracował od Wielkanocy do św. Jana^[85]. W 1650 r. miasto zapłaciło 90 zł czopowego, a w cztery lata później stwierdzono, że w Limanowej warzy się tylko piwo, zaś gorzałkę szynkuje dworską. Także w zeznaniu rajców z 1650 r. czy­tamy, że „gorzałek nie sprzedają według laudum sejmiku proszowskiego"^[86].

Rzemieślnicy w Limanową w drugiej połowic XVI i początkach XVII weku

Młynarze: 1516 młyn, 1606 Jan Wieczorek, 1612 Sebastian
Piekarze: 1581 NN jedenastu
Piwowarzy: 1570 browar, 1607 Szymon, 1618 Bartosz
Rzeźnicy: 1581 NN sześciu, 1593 Grygiel, 1594 Maciej, 1621 Piotr
Sukiennicy: 1573-7 Wojciech, 1574 Matys, 1581 Jan Rożnowski z Wielopola, 1592 Janeczek, 1593 Wojciech Gorzałka, 1594 Tomasz, 1597 ośmiu członków cechu, 1598 Tomasz Żabka, 1602 Szczęsny Pełka, 1604 Maciej Zmiaczka, 1605 Maciej Żabka, 1609 Piotr, 1610 Jędrzej Milowski
Tkacze: 1581 NN ośmiu, 1587 Grębowska, 1601 Marcin Metel
Krawcy: 1570 Stanisław, 1572 Marcin, 1574-82 Paweł Czopek, 1581 NN trzech, 1599 Handel
Kuśnierze: 1573 Grzegorz, 1606 Jakub
Szewcy: 1576 Mikołaj, 1581 NN ośmiu, 1592 Marcin Przedziałek, 1592-1605 Jędrzej, 1602 Urban, 1606 cech
Kowale: 1570 Stanisław, 1573 Wojciech, 1576 Marcin, 1576 Jan Zmiacki, 1581 NN, 1602 Andrzej Tatara, 1605 Jędrzej
Ślusarze: 1573 Stanisław, 1581 NN
Stolarze: 1581 NN
Bednarze: 1594 Bartosz, 1610 Grygiel
Garncarze: 1581 NN, czterech

Źródło: Rejestr poborowego z 1581 r, APKr DEP 94, strony od 6 do 118

Program rozwoju Limanowej zawarty w przywileju lokacyjnym z 12 kwietnia 1565 r. jest nakreślony bardzo ogólnikowo. Król Zygmunt August zezwolił Stani­sławowi Jordanowi z Zakliczyna na lokowanie miasta w obrębie jego wsi Wilmanowa, której mieszkańcy otrzymali immunitet sądowy i będą od tego czasu odpowiadać tylko przed wójtem^[87]. Już samo stwierdzenie o nadaniu immunitetu kłóci się z wy­mową wcześniejszych źródeł, które poświadczają istnienie w Limanowej sądu leńskiego przynajmniej od 1541 r. Przywilej lokacyjny zawiera zupełnie nową infor­mację o zezwoleniu na odbywanie jarmarków w dniach św Marii Magdaleny (22 lipca) i św. Mikołaja (6 grudnia) oraz na targ tygodniowy w soboty. Nie można jed­nak wykluczyć, że mogły to być stare urządzenia handlowe, bowiem jest uderzające, że nie przewidywano jeszcze w 1565 r. jarmarku w dniu patrona parafii, tj. św. Walentego lub św. Wawrzyńca. Jak wiadomo, kościół miejski został konsekrowany dopiero w 1558 r., toteż wezwania św. Mikołaja i św. Marii Magdaleny mogły doty­czyć pierwszej świątyni w Starej Wsi. O handlu limanowskim nie mamy wielu wia­domości z XVI w. Przytoczymy tutaj wzmianki o kupcu Michale (1573) i kramarzu Jędrzeju (1606)^[88].

Nie budzi wreszcie zaufania do omawianego przywileju lokacyjnego wyszcze­gólniony w nim wymiar wolnizny. Król uwolnił Limanową od opłat aż na 30 lat, a taki wymiar wolnizny jest charakterystyczny dla lokacji na surowym korzeniu, co w naszym przypadku na pewno nie miało miejsca. Raczej wpływom ustosunkowa­nych na dworze królewskim Jordanów należy przypisać tak znaczną ulgę fiskalną dla Limanowej, nie zaś słabemu zaawansowaniu w rozwoju gospodarczym tej osady

Zwabieni możliwością niepłacenia przez 30 lat podatków, zaczęli napływać do Limanowej już u 1565 r. osadnicy z innych ośrodków, przede wszystkim z okolicz­nych wsi. Ci bowiem stanowią w pierwszych latach po lokacji od 45% do 80% przyjętych do prawa miejskiego (tabela 2). Zwracają uwagę przybysze z odległych miast, takich jak Siewierz, Wolbrom i Sędziszów. Osiedlała się w Limanowej rów­nież szlachta, jak Mikołaj Rupniowski z Rupniowa, który sprzedał w 1580 r. swój dom przy Rynku za 50 zł innemu szlachcicowi Baltazarowi Feledago (lub Feldri-mo), a także niejaki Radwański, właściciel domu w sąsiedztwie wójta Grygla Chla­sta (1587), czy Jan Bolecki z żoną Anną mieszkający przy drodze z Nowego Sącza^[89].

Lokacja z 1565 r. była w dziejach szesnastowiecznej Limanowej w zasadzie formalnością, dotychczasowe wywody upoważniają nas do wyrażenia poglądu, że osada ta miała charakter miejski najpóźniej około polowy XVI w. W dobie lokacji miasto było już zabudowane wokół Rynku o wymiarach 100,8 m (bok przy kościele i przeciwległy) na 115.2 m ^[90].

Przyjęci do prawa miejskiego Limanowej w latach 1565-1605, Źródło: APKr.Dep. 94, s. 1-1 v, 15, 17, 51, 59, 56, 111

1565 - Jan Wierzbięta, Ambroży z Tymbarku, Stanisław Chrast z Sowlin, Grzegorz z Jablońca, Stanisław Klosarz z Tymbarku, Wojciech z Sowlin, Szymon Wykręt z Sędziszowa, Marcin z Siewierza, Stanisław Dwichnik z Kisielówki, Maciej Gloth z Limanowej

1576 – 1585 - Wojciech Jaroszyk z Olchowej, Jędrzej Palka z Mordarki, Zofia szwaczka z Siekierczyny, Anna dziewka z Mordarki, Tomasz Rak z Grybowa

1605 - Maciej Ząbka z Starej Wsi, Maciej Chobański z Dniżkowa, Marcin Greglik z Miasteczka, Jędrzej Rubinkowski z Wolbromia, Bartosz Szostek z Siekierczyny, Piotr Garothiczka z Czchowa, Jan Paczolt z Tymbarku, Tomasz Molski, Wojciech Stych, Józef Mytko, Błażej Mrożek, Marcin Głód, Stanisław Radwański, Jan Matras Maciej Mytko, Szymon Pełka, Jan Sworcz z Grybowa, Piotr Glowaczka, Tomasz Chroślik z Limanowej, Jakub Choderowski balwierz, Stanisław Drozdzak, Jędrzej Suchy, Jakub Gutenus notariusz

Najwcześniejsze wzmianki o domach przy rynku pochodzą z lat 1574-1576, kiedy odnotowano, ze dziedzic Stanisław Jordan sprzedał położone tam domostwo, na rogu z jednej strony koło kościoła, z drugiej zaś obok domu krawca Jana Zmiackiego. Z tyłu przylegał do tego domu ogród na tzw. Pelczyńskim oraz ogród koło nawsia i przykopy młyńskiej biegnącej do pagórków. Nie zabudowane tereny na tzw. nawsiu należały do Jordanów, wspomnianego domu Jordanów dotyczy za­pewne także zapiska o domu narożnym koło Wojciecha szewca z ogrodami w tyle ciągnącymi się od rzeki limanowskiej po przykopę, którą woda idzie na młyn oraz za polami za rzeką, tak jak się idzie pod Lipowe. Musimy zwrócić uwagę na bardzo wysoką cenę tego domu, bo aż 50 grzywien, co może nawet sugerować, że był to dom murowany[91].

W 1577 r. odnotowano domy sukienników Wojciecha i Janeczka przy Rynku (także w 1592 r.) oraz Baltazara Trębacza i Pawia Czapika, ten ostatni znajdował się między kościołem a domem Józefa Mitki i kosztował również sporo, bo 20 grzy­wien. Z 1580 r. pochodzi wzmianka o domu Anny Jordanówny o wartości 16 grzy­wien, trzy lata później należał on już do Janusza, syna proboszcza limanowskiego Stanisława z Opoczna. Obok niego znajdowały się dom Fukasza Marcina z ogrodem oraz domy Grygla Chrosta i Jakuba Doraza. Pomiędzy domami Chrosta i Doraza stał wspomniany już przez nas dom szlachcica Mikołaja Rupniowskiego o wartości 50 zł. Dom Chrosta posiadający dwuspadowy dach odnotowano także w 1586 r. jako położony między domami Radwańskiego i Urbana, na tyłach znajdowały się ogrody. Inne znane nam domy przy Rynku to dom Mikołaja rzeźnika (1594), domy szewców Marcina Przedziałka i Jędrzeja (1592) oraz sukiennika Macieja Żabki i szewca Jędrzeja (oba wzmiankowane w 1605)[92]. Z 1641 r. pochodzi wzmianka o „domu ratusznym"^[93], co oznacza zapewne, że Limanowa nie posiadała oddzielnego ratusza, a posiedzenia rady miejskiej odbywały się w jednym z domów przy Rynku. Na podstawie zapisek w księdze miejskiej można ustalić dla drugiej połowy XVI w. około 20 właścicieli domów przy Rynku, który był wówczas już chyba w całości zabudowany, a wysoka cena niektórych domów (50, 20, 16 grzywien i 50 zł) wska­zuje, że mogły przy nim stać nawet domy murowane.

Pod koniec XVI w. pojawiła się w księdze miejskiej nazwa ulica Szpitalska. Jej geneza sięga roku 1574, kiedy Anna z Kocmyrzowa, żona Stanisława Jordana z Zakliczyna i Limanowej przeznaczyła swój dom wraz z 10 krowami na potrzeby szpitala - przytułku dla biedaków. Jako osoby trzymające krowy w dzierżawie zo­stali wymienieni mieszczanie limanowscy: Jakub, Szymon Mol, Mateusz Hadyk, Marcin Mazidlo, Wojciech Suczka, Tomasz Łaskaboża, Wawrzyniec Skarbek, Marcin Śląka, Piotr Komórka, Adam Piechna, Urban Czelustka, Wojciech Piszczka, Jan Jeż, Andrzej Szostka, Walenty Skałka, Jan Matras, kowal Stanisław i Józef Mytek. Od tych krów płacili oni czynsze. Egzekutorami fundacji Anny Jordanowej zostali pleban oraz wójt i urząd miejski w Limanowej. W 1641 r. było w przytułku 10 biedaków, utrzymujących się z czynszu od zapisanych im przez fundatorów krów^[94].

Przy ulicy Szpitalskiej odnotowano następujące domy: krawca Pawła Czapka, między domami Wojciecha Brycla i Wojciecha Gacha, z ogrodem z tylu idącym do rzeki Starowiejskiej (1582), Grygla rzeźnika (1593), bednarza Bartosza z żoną Zofią (1594). Magdaleny Jordanowej podarowany Adamowi Rymanowi (1593), Marcina Chrapka stojący między domami Macieja Mytki i Stanisława Drozdzala sprzedany Marcinowi Metelowi za 12 grzywien (1601), sukiennika Szczęsnego Pełki, sprzeda­ny Kubie Zagórskiemu (1602) oraz Agnieszki Drozdzal i Sebastiana Chandzla, na tyłach znajdował się ogród Zagrodnikowski^[95]. Dla lokalizacji tej ulicy szczególnie cenna jest tych domów wzmianka o leżącym na jej tyłach ogrodzie dochodzącym do rzeki Starowiejskiej, to bowiem oznacza, że ulica ta biegła równolegle do rzeki. W 1607 r. odnotowano, że drewniany dom szpitalny, a za nim ogród, znajduje się „w ulicy Krakowskiej", dodamy jeszcze, że w 1617 r. mieszczanin Jędrzej Milowski sprzedał dwie niwy obok domu przy ulicy Krakowskiej, między Wojciechem Stychem a Maciejem Mytko. Mytkę spotkaliśmy wcześniej przy ulicy Szpitalskiej, to zaś oraz sytuowanie szpitala bądź przy ulicy Szpitalskiej, bądź przy Krakowskiej pozwala nam stwierdzić, że chodzi tu o tę samą ulicę, wybiegającą z północno-za­chodniego narożnika Rynku (przy kościele) i prowadzącą w kierunku Sowlin^[96].

Inną ulicą biegnącą równolegle do rzeki Starowiejskiej była droga odnotowana w 1598 r. jako ulica Ku Dworowi, przy której stały domy Pawia Czopka, Walente­go Rabki i niejakiego Serafinka wraz z przylegającymi do nich ogrodami. Dom Czopka narożny, tak jak się idzie do dworu starowiejskiego, o wartości 12 grzywien, wzmiankowany jest już w 1582 r. W 1616 r. odnotowano dom narożny Jadwigi Głodowej między ulicą do dworu starowiejskiego a domem Bartosza Chrasta. Bar­dzo interesująca jest zapiska z ksiąg grodzkich sądeckich z 1600 r. o napadzie miesz­czan na dzierżawcę Limanowej Hieronima Rozembarskiego na ulicy biegnącej od łaźni ku dworowi^[97], co pozwala sytuować łaźnię właśnie przy ulicy Ku Dworowi. Dodamy jeszcze, że stały przy niej w początkach XVII w. domy Pawła sukiennika, Jakuba Sochy i piwowara Szymona.

W 1582 r. dom narożny w Rynku przy ulicy idącej w kierunku wsi Mordarka należał do szlachcica Stanisława Radwańskiego, prawdopodobnie naprzeciwko stał dom Mikołaja Czwórki, o wartości 20 grzywien, o którym napisano, że znajduje się w Rynku przy drodze do Mordarki. Mamy jeszcze zapiskę z 1618 r. o domach Piotra Styczyka, Walentego Pierzchały i Piotra Chyprysza z ogrodami między drogą a rzeką Mordarską^[98]. Odnotujemy także poświadczony w 1580 r. dom Bartosza Sroki w Rynku obok drogi na Jabłoniec oraz wzmiankowaną w 1616 r. ścieżkę w kierunku Lipowego^[99].

Przytoczone przez nas zapiski pozwalają stwierdzić, że zabudowa przy Rynku obejmowała pod koniec XVI w. nie mniej niż 20 domów, przy czym liczba ta jest na pewno zaniżona, ponieważ liczne zapiski o transakcjach nie zawierają żadnych loka­lizacji. Z północno-zachodniego narożnika Rynku wybiegała ulica zwana Szpitalską lub Krakowską, przy której udało się nam zlokalizować szpital dla biedaków oraz około 15 domów mieszczańskich. Z narożnika południowo-zachodniego brała począ­tek krótka ulica Ku Dworowi, przy której znajdowała się łaźnia i 7 zidentyfikowa­nych domów mieszczańskich. W kierunku wschodnim biegła z Rynku ulica Mordarska, ale znamy przy niej tylko kilka domów. Niewiele wiadomo o zabudowie przy drodze sądeckiej, której najbliższy Rynkowi odcinek odnotowano jako drogę na Jabloniec. Obliczanie liczby domów na podstawie zapisek o transakcjach nie może dać ścisłego wyniku, gdyż przy większości z nich nie podawano lokalizacji. Lima­nowa w drugiej połowie XVI w. była jednak miastem o stosunkowo dobrze rozwi­niętej zabudowie. Zagospodarowywanie miasta nie było jeszcze ukończone, wiado­mo bowiem, że pleban utyskiwał przed wizytatorami, że ma małe dochody z swoje­go ogrodu, którego wielką część dziedzic obrócił pod zabudowę mieszczańską.

W 1596 r. wzmiankowany jest dom rektora szkoły stojący przy kościele para­fialnym, a należy podkreślić, że również na planie katastralnym z 1845 r. budynek szkoły znajdował się przy Rynku niemal przed kościołem^[100]. Przy kościele usy­tuowano również cmentarz (na planie katastralnym zaznaczony w innym miejscu, tam gdzie obecny cmentarz limanowski), kostnicę i klerykaturę oraz oczywiście oka­zały dom plebana z oddzielną sypialnią^[101].

Limanowa posiadała u schyłku XVI w. przedmieście, o którego zabudowie nie posiadamy niestety bliższych szczegółów, poza wzmianką, ze znajduje się tam za­groda należąca do rektora szkoły (1607) oraz informacją, że całe przedmieście płaci dziesięcinę kościołowi parafialnemu. W 1639 r. wzmiankowany jest Stanisław Twa­róg z przedmieścia, z planu katastralnego można wnosić, że owo przedmieście znaj­dowało się za mostem na Mordarce, przy którym kończyła się zabudowa ulicy Kra­kowskiej^[102].

Na terenach między zabudową mieszczańską a rzekami Starowiejską i Mordarką rozciągały się należące do mieszkańców ogrody i pola, o których liczne informacje podaje księga miejska. Tu wspomnimy tylko o ogrodzie tkaczki przy potoku Starowiejskim oraz o znajdującym się w pobliżu pastewniku i sadzie owocowym należą­cym do mieszczan^[103]. Mimo dobrze rozwiniętego rzemiosła uprawa pól stanowiła zatem podstawę utrzymania niejednej rodziny mieszczańskiej.

W drugiej połowie XVI w. Limanowa posiadała takie obiekty, jak szpital przytułek, szkoła parafialna, łaźnia i dom rady miejskiej. Zwrócimy także uwagę na odnotowanego w 1573 r. ławnika Jana rurmistrza, jego obecność w Limanowej sugeruje, że myślano nawet o zainstalowaniu urządzeń do rozprowadzania wody do najbogatszych domów mieszczańskich^[104]. Wielkość zabudowy możemy oszaco­wać na ponad 50 domów, lecz pierwsze dane o liczbie ludności pochodzą dopiero z 1674 r.. czyli czasów po potopie szwedzkim i wojnie węgierskiej, które spowodo­wały niewątpliwie znaczny spadek liczby ludności^[105].

Wójtostwo dziedziczne nie występuje w dostępnym nam materiale źródłowym, zapewne ulegało skupowi jeszcze w XV w., bowiem poświadczeni począwszy od 1541 r. wójtowie sądu leńskiego oraz znani z drugiej polowy XVI w. wójtowie Li­manowej spełniali tylko funkcje sądowe. Ów sąd leński nie zaprzestał działalności po powstaniu miasta i funkcjonował odrębnie od władz miejskich.

W pierwszych łatach po lokacji Limanowa posiadała zarówno burmistrza i trzy­osobową radę, jak i wójta z 7 ławnikami. Burmistrzem był w 1570 r. Ambroży Mrozek (vel Mroźny), a rajcami Stanisław Chrost, Grzegorz Cztyk i krawiec Stani­sław. W 1574 r. odnotowano jako burmistrza dawnego rajcę Stanisława Chrosta, a rajcami byli przy nim Wojciech Chrost, Marcin Anzel i poprzedni burmistrz Mro­zek. Pierwszym znanym nam wójtem Limanowej był Jan Wierzbica (1570-1572), potem kolejno Wojciech Jarosz (1573), Mateusz Kośnicki (1574-1581, z przerwą w 1576). Grzegorz Chrost (1576 i 1587), Mikołaj Jeż (1592) i Krzysztof Warsowski (1602). Ławę tworzyli w 1570 r. Wojciech Święć, ślusarz Stanisław, Szymon Wy­kręt i Stanisław Płożnik, a w 1573 r. oprócz Święcą i ślusarza Stanisława także zna­ny nam już Mrozek, Jan Głodzik, Jan Zagrodnik, Jakub Doraz i Jan rurmistrz^[106]. Funkcjonowanie i zakres spraw rozstrzyganych przez władze miejskie Limanowej nie odznaczały się niczym wyjątkowym. Podkreślić natomiast należy, że nader często uczestniczył w posiedzeniach urzędu wójtowskiego dziedzic miasta^[107]. Przy jego udziale wydano zarządzenie w sprawie kar za noszenie uzbrojenia podczas wizyt w karczmie (1602), nakazano, aby mieszczanie stawiali płoty i naprawiali drogę oraz wyznaczano kary dla tych którzy pijani zjawią się w urzędzie lub będą czynić „apelacje postne". Kary groziły również tym, którzy będą używać wyrazów uzna­wanych za obelżywe.

Powstanie miasta Limanowej w połowie XVI w. jest jednym z nielicznych przy­kładów pozytywnie zakończonych procesów urbanizacyjnych w Beskidzie Wyspo­wym. Mimo późnej metryki źródeł pisanych Limanowa zdystansowała w XVI w. wszystkie okalające ją stare osady, w tym również królewskie miasto Tymbark, bę­dąc najprężniejszym na tym terenie ośrodkiem rzemiosła (zwłaszcza sukienniczego). Korzystne warunki rozwoju zawdzięczała nie tylko dogodnemu położeniu przy dro­dze do Nowego Sącza, ale i roztropnej polityce rodziny Jordanów, którzy byli funda­torami bogatej w relikwie fary miejskiej i przytułku dla biedaków, a także uzyskali dla swojego miasta długoletnie zwolnienie od płacenia podatków. Zasiedlona wy­łącznie przez ludność polską Limanowa stała się szybko miastem, do którego ścią­gali osadnicy z okolicznych wsi i nieliczni mieszczanie z Małopolski.

 

 

 

 

 

 

 

 

^[1]F. Bujak, Limanowa, miasteczko powiatowe w zachodniej Galicji. Stan społeczny i gospodar­czy. Kraków 1902, s. 8-12; B. Kumor, Archidiakonat sądecki, [w:] Archiwa, biblioteki i muzea ko­ścielne w Polsce, t. 8, 1964, s. 304; tainże, t. 9, s. 93; A. Wojs, Początki Limanowej, Małopolskie Studia Historyczne, t. 8, zesz 3-4, 1965, s. 91-102; zob. W. Semkowicz, Drużyna i Śreniawa. Stu­dium heraldyczne, „Kwartalnik Historyczny" 1900, t. 14, s. 211 i n.

² F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski XIII-XVI w. Województwo krakowskie (powiaty południowe), Kraków 1985, s. 124-126; zob. R. Szczygieł, Lokacje miast w Polsce XII wieku, Lublin 1989, s. 231-2.

³ Słownik Historycaio-Geograficzny Województwa Krakowskiego w Średniowieczu (SHG), cz. n, z. I, oprać. J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław 1989 (na okładce tego zeszytu błędnie wydrukowano wykaz autorów z Poznania), s. 163-168 (Ilmanowa No­wa) i s. 168-169 (Ilmanowa Stara); por. J. Kajman, Tymbark i Limanowa. Początki miast w Beski­dzie Wyspowym, Studia Historyczne R. XXXVIII: 1995, z. 1, s. 3-21, który to tekst jest skrócona, wersją niniejszego artykułu (napisanego w 1994 r.) wzbogaconą o analizę porównawczą procesów osadniczych Tymbarku. W 1997 r. ukaże się monografia Limanowej pod red. F. Kiryka, dla której opracowałem rozdział poświęcony początkom osadnictwa, zaś F.Leśniak zajął się rozwojem miasta od 1565 r. Autor ten zwrócił uwagę na kilka pomyłek w moich ustaleniach, za co mu niniejszym serdecznie dziękuję. W stosunku do artykułu Tymbark i Limanowa zmiany dotyczą pierwszej wzmianki o browarze, wzmianki o plebanie Adamie Joanniczu oraz identyfikacji zapisek z rejestru poborowegoz 1581 r., zob. tej pracy przypisy 61, 79, 85.

^[4] Wzmiankowana w 1415 r. APKr. Księgi Ziemskie Czchowskie(cyt Z.Cz), t 6, s. 69; J. Kur­tyka, op. cit., s. 168, słusznie odrzuca identyfikację z Starą Wsią limanowską. Witowice i Stara Wieś odnotowane już w 1404, kiedy niejaka Hanka zastawiała je jako swe dobra dziedziczne Andrzejowi Chebdzie z Tropia, ZCz. 1, s. 162. W 1417-1418 r. wzmiankowany Andrzej Czeczul (Czeczulka) z Starej Wsi Witovicze, który sprzedał część swojej posiadłości Piotrowi z Wiatrów ic, ZCz. 2, s. 199, 239. Leonard z Starej Wsi, mieszczanin Bobowej oraz Stanisław z Starej Wsi, odnotowani w księdze ławniczej Nowego Sącza, APKr. Dep. 49, s. 91-10 (r. 1488).

^[5]Kionumenta Pohniae lalicana, t. 1-6, wyd. J. Ptaśiiik, Kraków 1913 (cyt. MV), t. 1, s. 143—146, 217; Czcibor: Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1-4, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876--1905 (cyt. Mp.), t. 1, lir 205 i 208 oraz Zbiór dokumentów małopolskich, t. 1-8, wyd. S. Kuraś, I. Sulkowska-Kuraś, Kraków-Wrocław 1962-75, (cyt. ZDM), t. 4, nr 919. Z Łukowicy pisali się Wojtasz, Jakusz i Dzierżko w 1387 r. ZDM 1, nr 185; Helena i Wojtasz w 1412, siostry Elżbieta i Anna w 1417: ZCz. 2, s. 62, 57, 40, 236; Sędziwój w 1444, ZDM 3, nr 687. W 1516 r. wzmian­kowani Mikołaj i Paweł Gabaiiscy, właściciele Łukowicy, APKr. Księgi Grodzkie Sądeckie (cyt. GS), t. 1, s. 36-38, 89; patronat do kościoła św. Andrzeja, Archiwum Kurii metropolitalnej (AMetr.) rps AVCap. 1, s. 145. W Przyszowej dziedzic Zbyszko Jakusz w 1399 i 1418 r. Antiąuis-simi libri iudicales terre Cracoviensis, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1884-86 (cyt. SP 8), nr 8790, 8880, 9739; APKr.ZCz. 2, s. 256; Michał, ib. s. 287; oraz w latach 1433-50, ZCz. 3, s. 82, 109, 194, 216,218, ZCz. 4, s. 33,91; Jan Radwan w 1429 r. ZCz. 3, s. 47; Wierzbięta zabity przez miesz­czan z Nowego Sącza przed 1447 r. ZCz. 3, s. 281; por. J. Kajman, Lubnia, zaginiona osada pod Nowym Sączem, „Rocznik Sądecki" 1990, t. 19, s. 12-13; inny Wierzbięta w 1519 r. APKr. GS 1, s. 128-129; Długosz w Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, wyd. A. Przezdziecki, t. 1-3, Kraków 1863-1864 (cyt. DLb.), t. 2, s. 301 odnotował w Przyszowej rycerzy herbu Janina; prawo patronatu poświadcza AMetr. Acta ofifcialatus Cracoviensis (cyt. OK), l 3, k. 30.

^[6] ZDM 1, nr 62; Dzierslaw, Mikołaj w latach 1404-17; APKr. ZCz 1, s. 135, 138, 244, ZCz. 2, s. 8, 127, 226; AMetr. OK 4, s. 76; Piotr Stroński ze Stronia wzmiankowany w 1516 r. APKr. GS l[ s. 14.

7 AMetr. AVCap. 39, s. 127.

[8] W 1404 r. w posiadaniu Dzierslawa z Jadamwoli jako jego dobra dziedziczne, APKr.ZCz. 1,2. 138, w 1517 r. Piotr Stroński zapisał Andrzejowi Pielszowi pewne sumy na Stroniu, w 1518 r. jako dziedzic Świdnika występuje Stanisław Kędziorka, GS I, s. 35, 76.

[9] MV 1, s. 144; nie występuje w wykazie dóbr klasztornych z 1280 r; zob. F.Kiryk, Zarys dziejów latyfundium starosądeckiego, [w:] Historia Starego Sącza, pod red. H.Barycza, Kraków 1979, s. 177

^[10] ZDM 1, nr 75; sołtys Jakub wzmiankowany w 1389 r., Akta Grodzkie i Ziemskie, t. 9, Lwów 1906, nr 4.

[11] APKr.Zcz. 2, s. 24; J.Laberschek, Kanina, SHG II, z. 3, 1991, s 419-20

^[12] Z. Leszczyńska-Skrętowa, Janina, SHG U, z. 2, 1989, s. 209-210.

^[13] AMetr. Acta Episcopalia Cracoviensia (cyt. Ep.), t. 4, k. 28; pleban w Kaninie pobiera! dzie­sięciny z Janiny jeszcze w 1807 r, czyli zapewne wieś tę odbudowano, AVCap. 25, s. 91-92.

^[14] SHG D, z. 3, s. 419-420; o prawie patronatu nie wykorzystane zapiski w AMetr. Ep. 7, k. I20v-I2l i AVCap. 1, k, I45-I45v; pleban Jan z Wysokiego (1520), ib.k.6, pleban Bernard zinarl przed 1541, APKr.Dep. 55, s. 23 W 1523 r. jako wlaściel Wysokiego występuje Sebastian Wieloglowski, GS 1, s. 285-6, Kanina była w tym czasie w rękach Jakuba Wierzbięty z Przyszowej, który wziął w dzierżawę przed 1526 r także Wysokie, GS 1. s. 270. 330, 369, GS 2, s. 12.

[15] Zob. w tym artykule s. 26.

^[16] AMetr.AVCap. 25, s. 111: „ad partem sinstram viae publicae, que itur ad villam Micaki".

[17] MV I, s. 143-146; w posiadaniu rodziny Krystyna z Mikluszowic w 1367 r. Mp. 1, nr 292,inni właściciele zob. Dokumenty Sądu Ziemskiego Krakowskiego 1302-1453, wyd. Z. Perzanowski, Kraków 1971, nr 189; APKr. ZCz. 7, s. 27; F. Piekosiński, Rycerstwo polskie wieków średnich, t. 2, r.ZCz. 2, s. 24; J. Laberschek, Kanina, SHG D, z. 3, 1991, s. 419-20.

^[18] MV 1, s. 384; zob. W. Kuhn, Einige Sonderformen schlesischer Ortsnamen, [w.] tegoż, Beitrćige zur schlesischen Sietllungsgeschichte, Munchen 1971, s. 156, 158.

[19] MV I, s. 126, 124, 144, 197; MV 2, s. 187.

^[20] SHG I. z. 4, 1986, s. 830-831 (F. Sikora. Góra św. Jana), ZDM 4, nr 873; S. Zakrzewski, Najdawniejsze dzieje klasztoru Cystersów w Szczyrzycu 1238-1382, RAUli, t. 41, 1902, s. 1-76.

^[21] Mp.l,nr40.

^[22] Piotr i Paszko poświadczeni w 1388 r., Wypiski z najdawniejszych ksiąg sądowych ziemi kra­kowskiej (1388. 1389, 1390), wyd. A.Z. Helcel, Warszawa 1856. nr 123, 311; inni odnotowani w APKr. ZCz. 1, s. 48a, 51, ZCz. 2, s. 303, 305, 317, 324; DSZ nr 227; APKr. GS 1, s. 264, 374; AMetr. Ep. 19, k. 248v; zob. W. Semkowicz, Drużyna i Sreniawa, s. 211 i nast.

²³ MV 1, s. 124; w 1364 r. wzmiankowani są Andrzej i Stanisław Ratoldowie, ZDM 4, nr 976 b, w 1440 Ratold, Mp. 4, nr 1375, w 1501 r. Jan Ratold syn Ratolda i Andrzej Ratold, APKr. Księgi Grodzkie Krakowskie inscript. 28, s. 7, 20, zob. także ZDM 1, nr 269, 275 i ZDM 5, lir 1219; dziedziców herbu Szarża w innych wsiach tej parafii wymienia DLb. 2, s. 149-150; 0 Jodłowniku, SHG D, z. 2, s. 333-338; prawo patronatu należało do Ratoldów, AMetr. Ep. 3, k-98-99.

^[24] BPAN, rps 8564, t. 2, k. 3; Jan z Szyku wymieniony w 1408 r., ZDM 5, nr 1219; zob. Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529 (tzw. Liber Retaxationum), wyd. Z. Lesz­czyńska-Skrętowa, Wrocław 1968 (cyt. LR), s. 202.

^[25] AMetr. Ep. 3, k. 213; w falsyfikacje datowanym na 1365 r. jako fundator tego kościoła wystę­puje Spytek Jordan, zob. B. Kumor, Nie znane falsyfikaty Stanisława Morawskiego, Małopolskie Studia Historyczne 2, 1959, z. 2-3, s 118-120.

[26] Stare Rybie wzmiankowane w 1364 r. jako własność Rafała z Kostrzy, ZDM 4, nr 972; Jeszko Ripsky (z Rybia) odnotowany w 1387, ib., t. 1, nr 185; Zbigniew z Rybia, ZCz. 2, s. 309, 261, lata 1431-32 Jan z Rupniowa, ZDM 5„ nr 1219, ZDM 8, nr 2442, pleban Stanisław usiłował w 1506 r. ściągnąć missalium z Rupniowa i Piekiełka, AMetr.OK 21, k. 304, w 1541 r. Jan Rup-niowski dziedzic Rupniowa, Kisielówki i Piekiełka oraz Jan Rupniowski z Rupniowa zaprezentowali na stanowisko proboszcza Jakuba Lubomirskiego, Ep. 19, k. 112,264.

^[27] ZDM 6, nr 1807, ZDM 7, nr 1974; F. Kiryk, Lokacje miejskie nieudane, translacje miast i miasta zanikłe w Małopolsce do polowy XV]] stulecia, ,JCwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1980, t. 28, z. 3, s. 374 i nast.; o działalności Ratoldów w Mszanie zob. ostatnio F. Sikora, Mszański zespól osadniczy w średniowieczu, [w:] Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w 60-tą rocznice urodzin, Kraków 1993, s. 134 i nast.

^[28] Ten fragment okolic Limanowej pomijamy, zob. A. Rutkowska-Plachcińska, Sądecczyzna w XIII i XIV wieku. Przemiany gospodarcze i społeczne, Wrocław 1961, s 61, 78.

²⁹ MV I, s 126, 197; Mp. 1, nr 134 i ZDM 1, nr 15; według A. Bonieckiego, Herbarz Polski, t. 16, Warszawa 1913, s. 29 pieczęć dziedzica Łososiny z 1304 r. przedstawia prototyp herbu Strze­mię; ojciec Benedykta z Łososiny jest identyfikowany przez A. Bonieckiego z Witkiem, kasztelanem sądeckim w 1243 r. i właścicielem Łącka, a przez A. Rutkowską-Plachcińską, op. cit., s. 61, również z Witkiem, od którego miała wziąć początek wieś Witowice leżąca u ujścia Łososiny do Dunajca, w tym przypadku chodziłoby tu o Łososinę Dolną, gdzie DLb.2, s. 242 notuje dziedzica Wienika herbu Janina. W 1400 r. Jarosław z Łososiny przyznał jakiemuś Wierokowi połowę dziesięciny, APKr.ZCz. I, s. 7 (Ibidem, s. 5, 45, 79, 119, 187 tenże Jarosław oraz jego żona Jachna i córka Świętochna). W Łososinie Górnej siedzieli w XV w. Słupscy, DLb, 2. s. 182, w 1402 r. wieś wy­mieniono jako własność Piechny, AFKr.Z.Cz. 1, s. 53.

^[30] LR s. 334, AMetr.Ep.9, k. 42-42v.

^[31] W. Semkowicz, op. cit., s. 211 i nast.

^[32] BJ rps 5378, s. 161-162, gdzie dziedzic Kostrzy odnotowany jako Arnoldus, w SHG I, z. 3, odczyt za drukowaną kopią Stonoltus, ib., s. 574 przyp. 2 dopuszcza się emendację na Ratoldus

^[33] ZCz. l,s. 53.

^[34] AMetr.OK 1, k. 114, chodzi tu o Słopnice szlacheckie (była także część królewska); Jan ze Slopnicy wzmiankowany w 1418 r. APKr.ZCz. 2, s. 259, Laskowa w posiadaniu Klemensa z Kę-dzierzynka w 1420 r. ib., s. 328. Młynne przed 1430 r. lokowane na prawie niemieckim (Piotrawia soltyska de Mlinne), APKr.GK 4, k. 19.

^[35] F. Kiryk, Rozwój urbanizacji, s. 249 i nast. słusznie odrzuca pogląd, jakoby parafia w Tym­barku istniała już w 1349 r.

[36] APKr ZCz.5, s. 155 i 104.

^[37] APKr.Dep.50, s 233.

[38] APKr.Z.Cz.2, s. 382; Z.Cz.5, s. 104; zob. A. Wojs, Początki, s. 98

[39] APKr. Księgi Ziemskie Krakowskie (ZK), t. 27, s. 276-279; GS 1, s. 316.

^[40] S. Zakrzewski, Najdawniejsze dzieje klasztoru Cystersów, s. 31.

^[41] Mp.2, nr 532; zob. J. Rajman, Osadnictwo okolic Nowego Sącza i kształtowanie się strefy podmiejskiej (XIII—XVw.), [w:] Dzieje miasta Nowego Sącza, t. 1, pod red. F. Kiryka, Warszawa-Kraków 1992, s. 58; przebieg dróg według Lustracji dróg województwa krakowskiego z roku 1570, wyd. B. Wyrozumska, Wrocław 1971, s. 32-35; zob. zwłaszcza B. Wyrozumska, Drogi w ziemi kra­kowskiej do końca XVI w., Wrocław 1977, s. 86 przyp. 550.

^[42] Fakt ten ustalił J. Kurtyka, op.cit., s. 164, 168.

^[43] APKr.GS 108, s. 551.

^[44] APKr.Dep. 94 (Księga miejska Limanowej), s. 61.

^[45] APKr.GS 115, s. 298-299.'

^[46] APKr. Kataster Nowy Sącz, nr 236; plan ten reprodukowany w artykule K. Kuśnierza, Wybrane zagadnienia formowania placów miejskich w południowej Małopolsce w XVI i XVII wieku, [w: j Ojczyzna bliższa i dalsza, s. 191 (w niniejszym artykule wnioski opieramy na obserwacji orygi­nału).

^[47] APKr.GS 113, s. 1020.

^[48] J. Kurtyka, op.cit. s. 167, przyp. 3.

[49] Ibidem, s. 164.

^[50] M. Karaś, O nazwie miejscowej Limanowa, Małopolskie Studia Historyczne 1965, 8, z. 3-4, s. 83-89.

^[51] AMetr. AV 5, s. 469-475.

[52] AMetr.AVCap. 5, s. 21; jako poświadczenie dwu różnych osad odczytuje to miejsce również W. Urban, Przepływ ziemi miedzy chłopami a folwarkiem w Małopolsce u schyłku XVI w., [w:j Studia nad gospodarką, społeczeństwem i rodziną w Europie póżnofeudalnej, Lublin 1987, s. 119 n.

[53] AMetr.AVCap. 5, s. 21; jako poświadczenie dwu różnych osad odczytuje to miejsce również W. Urban, Przepływ ziemi miedzy chłopami a folwarkiem w Małopolsce u schyłku XVI w., [w:j Studia nad gospodarką, społeczeństwem i rodziną w Europie póżnofeudalnej, Lublin 1987, s. 119 n.

^[54] Zob.LR, s. 339.

^[55] W 1430 r. występuje wójt bocheński Wilain (czyli chyba Wilnian), APKr. GK 4, s. 145, w latach 1463-1475 również Wilain wójt bocheński (być może ten sam) oraz Jan Wiłam z Bochni, ZK 16, s. 461, ZK 17, s. 440, w 1500 r. poświadczona została Zofia Wilamowa wójtowa bocheńska, OK 21, s. 8 oraz Elżbieta wdowa po Stanisławie Wilamowskim wójcie, s. 87, ałe czy ów Wiłam miał coś wspólnego z powstaniem Ilmanowej, nie możemy jeszcze teraz stwierdzić.

[56] APKr.Rps 1594, s. 37; zob. Lustracja dróg, s. 32-35

^[57] APKr.Dep. 50, s. 178.

^[58] Archiwum Kapituły Krakowskiej, Regestrum contribucionis per unum fertonem a marca argenti ad clenun Al) 1513, k.34; J. Kurtyka op.cit., s. 166.

[59] J. Kurtyka, op.cit., s. 165.

^[60] AMetr.OK 61, k. 930; wzmiankę tę odnalazł B. Kumor, Archidiakonat sądecki (ABMK, t 8, zob. przyp. 1), s. 304.

[61] Podstawowe dane o uposażeniu zawiera LR, s. 44, 339-340 (wartość dziesięciny snopowej z Limanowej i Lipowego wynosiła 10 grzywien, ale pobierał ją biskup, plebanowi pozostawały dziesięciny z folwarku w Limanowej i sołectwa w Sowlinach oraz meszne z Sowlin, Mordarki, Lipowego, Limanowej, Jabłońca) oraz akta wizytacji z 1596 r. AMetr,. AVCap. 5, s. 20 (wzmian­kowany jest folwark na górzystych polach, do plebana należało w tym czasie 24 krowy, w tym 15 mlecznych). W 1552 r. wzmiankowany jest pleban Bartłomiej, w 1556 r. mieszkanka Limanowej Aiuia Trybulanka zapisała 16 groszy na kościół. APKr.Inwent.Tyincz. 230 (Księga sądowa wiejska Limanowej), s. 3, 12, w 1582 r. mamy wpis do księgi miejskiej dotyczący testamentu poprzedniego plebana Stanisława / Opoczna, który cały swój majątek zapisał swojej służącej Katarzynie z dziećmi (w majątku tym były krowy i jałówki), jego troska o dzieci służącej nie może jednak dziwić, skoro w 1583 r. wzmiankowany jest Janusz, syn księdza Stanisława, właściciel domu przy Rynku; APKr.Dep. 94, s. 36-37, 42, 118. Figurujący pod zapiskami z 1582 r. pleban Adam Joannicz był proboszczem dopiero w pierwszej połowie XVII w, na co zwrócił mi uwagę F. Leśniak

^[62] AMetr.AVCap. l,s. 146.

^[63] APKr.Dep.94, s. 118; AMetr.AVcap.5. s. 20.

^[64] F. Kiryk, Rozwój urbanizacji, s. 125; w indeksie do LR, s. 546 prawidłowo podano wezwanie św Walentego.

^[65] AMetr.AVCap.25, s. 93.

[66] AMetr.AYCap.S.s. 20.

^[67] Ibidem; zob. J. Rajmaii. Szpital i klasztor św. Ducha w Nowym Sączu w późnym średniowie­czu, „Rocznik Sądecki" 1992, t. 20, s. 52.

[68] AMetr.AVCap.39,s. 130-131.

[69] J. Kurtyka, op.cit., s. 164.

^[70] AGAD, ASK I, nr 93, s. 165; ASKIV, nr 25, s. 22.

^[71] J. Kurtyka, op.cit., s. 164.

[72] Ibidem, s. 164

^[73] Zob. w tej pracy s. 26.

^[74] Jan Główka, chłop z Sarczyna, APKr.Dep. 94, s. 30; w 1595 r. Achacy Jordan procesował się z Stanisławem Grąckim o dzierżawę dóbr Limanowa, Mordarka i Sarczyn; APKr. GS 107, s. 72.

^[75] APKr. Inwent. Tymcz. 230, s. 3-5, 18; księgę tę uważa się za zapoczątkowaną w 1552 r. (R. Szczygieł, Lokacje miast, s. 231-232; J. Kurtyka, op.cit., s. 166).

^[76] APKr.Inwent. Tymcz. 230, s. 5, 16,20.

^[77] APKr.Dep. 149, s. 35, 113, 375.

^[78] APKr.Liwent.Tyincz.230, s. 1,4, 5, 11, 20, 21, 24, 8.

^[79] Źródła dziejowe, t. 14, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym..., oprać. A. Pawiński, Warszawa 1886, s. 161; identyfikację zapisek z rejestru poborowego z Limanową przyjmuję za F. Kirykiein, Rozwój urbanizacji, s. 125. .1. Kurtyka (op. cit., s. 167) zwraca jednak uwagę na możliwość pomyłki i utożsamienia Limanowej z Jordanowem. Taką samą opinię prezentu­je obecnie F. Leśniak.

^[80] APKr.Dep. 94, s. 85.

^[81] Ibidem, s. 89.

[82] AMetr.AVCap. 39, s. 129.

^[83] APKr.Dep. 94, s. 114.

[84] M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 431 (Limanowa jako ośrodek płóciennictwa); zob. J. Wyrozumski, Tkactwo mało­polskie w późnym średniowieczu,Warszawa-Kraków 1972, s. 8 n, 41 i nast., autor odrębnie traktuje tkaczy i sukienników.

[85] APKr.GS 118, s. 369-371. Na właściwą datę pierwszej wzmianki o browarze zwrócił mi uwagę F. Leśniak.

^[86] APKr. GS 125, s. 260, 190; GS 126 s. 1506.

[87] Tekst wydał: A Wojs, Początki Limanowej, s. 100-102.

[88] APKR. Dep. 94, s. 8, 111

[89] APKr.Dep. 94. s. 20, 57,61.

^[90] APKr. Kataster Nowy Sącz, nr 236.

[91] APKr.Dep. 94, s. 12, 15.

[92] Ibidem, s. 15, 17, 26, 25, 37-38, 57, 75, 42, 69-70 i nast.; w sprawie cen domów zob. J. Raj mań, O cenach nieruchomości w średniowiecznym Krakowie, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury 1990, t. 24, s. 7 i nast.

⁹³ APKr. Inwent.Tymcz. 230, s. 48.

[94] APKr.Dep. 94, s. 18-19; AMetr.AV Cap. 25, s. 100; szersze tło daje B. Kumor, Szpitalni­ctwo w Sądecczyżnie w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Sądecki" 1969, t. 10, s. 221-264.

[95] APKr.Dep. 94, s. 58, 70, 77, 51, 104-105, 138.

[96] Ibidem, s. 124 oraz AMetr.AVCap. 25, s. 100.

[97] APKr.Dep. 94, s. 88, 115, 111, 123; GS 108, s. 1031-1033.

[98] Ibidem, s. 28, 118, 128

[99] Ibidem, s. 97 oraz Inwent.Tymcz. 230, s. 61

^[100] AMetr AVCap.5, s. 20, APKr Kataster Nowy Sącz, nr 236; zob. A Wojs, Z dziejów lima­nowskiej szkoły parafialnej. Małopolskie Studia Historyczne 1959, 2, z. 2-3, s. 107-113; szerzej B. Kumor, Szkolnictwo w Sądecczyżnie w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Sądecki" 1962, t. 8, s. 335-368 oraz J. Kowalik, Szkolnictwo parafialne w archidiakonacie sądeckim od XV do XVII wieku, Lublin 1983.

^[101] AMetr AVCap. 25, s. 98-99.

^[102] Ibidem; AVCap. 43, s. 364v; APKr. Liwent. Tymcz. 230, s. 43.

^[103] APKr.Dep. 94 passim.

^[104] APKr.Dep. 94, s. 8.

^[105] AGAD, ASK I, nr 68, s. 679, 959: W Limanowej odnotowano 115 mieszkańców, w Starej Wsi 24 chałupy, w Mordarce 29, Sowlinach 37 i na Jablońcu 6 chałup.

^[106] APKr.Dep. 94, s. 3-8, 15, 17,24, 32, 57, 96-99.

^[107] Ibidem, s. 5, 17, 92, 123, 138.

 

artykuł pochodzi z wydawnictwa: Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, 181, Prace Historyczne 18, 1997, s. 19-42